از خدا خواهيم توفيق ادب            بي ادب محروم باشد از لطف رب

از خدا خواهيم توفيق ادب            بي ادب محروم باشد از لطف رب

از خدا خواهيم توفيق ادب              بي ادب محروم باشد از لطف رب

بي ادب تنها نه خود را داشت بد              بلكه آتش در همه آفاق زد

برخى از انديشمندان و فقهاى اسلامى برآنند كه واژه «محاربه» و «فساد فى‌الارض» واژگانى هستند كه با واژه «تروريسم» يكسانند و اينها كاملا بر هم منطبقند.

 پس از حوادث 11 سپتامبر، موج حملات عليه اسلام و آموزه‌هاى آن در غرب شكل گرفته و اين تهاجم گسترده غرب عليه اسلام، به گونه‌اى است كه بر كمتر كسى پنهان مانده. به بهانه مبارزه با تروريسم، آموزه‌ها و احكام متعالى اسلام مورد هجمه شديد غربيان قرار گرفته و مسلمانان به عنوان چهره‌هاى تروريستى معرفى گرديده‌اند كه در صدد تثبيت حاكميت خود به هر هزينه‌اى هستند، غافل از آنكه اسلام از همان زمان كه پا به عرصه وجود گذاشت، مبارزه با تروريسم را در برنامه‌هاى خود گنجاند و در آن زمان، كه خشونت حرف اول جهان را مى‌زد، اسلام ارزشى والا براى جان، مال و آبروى انسان‌ها قايل بود.

از طرفي جامعه بين‌المللى با بحران تعريف «تروريسم» مواجه است و حتى مذاكرات متعدد سازمان ملل براى ارائه تعريف مشترك كشورها از تروريسم به جايى نرسيده و همين امر زمينه را براى سوء استفاده كشورهاى قدرت‌طلب فراهم ساخته است تا براساس تعريف خود از «تروريسم»، منافع ملّى كشور خود را دنبال كنند و به جنگ با دشمنان خود به اسم «تروريسم» مبادرت ورزند.

تروريسم در قرآن

يكى از مفاهيم بسيار مهم در قرآن كريم، كه برخى تلاش نموده‌اند تا بر اساس آن، حكم به تروريسم بودن اسلام دهند، واژه «إرهاب» است. به نظر مى رسد كه هرچند كلمه «إرهاب» و يا «إرهابيون» بدين شكل در قرآن وارد نشده است، اما مشتقّات آن به صيغه‌هاى گوناگون آمده است. ولى بايد توجه داشت كه هيچ‌يك از آنها به مفهوم «إرهاب» يا «إرهابيون»، كه در حال حاضر در جهان سياست مصطلح است، اشاره‌اى ندارد و معنايى كاملا متفاوت با اين دو واژه دارد.30 از اين‌رو، هم استناد كسانى كه با استفاده از اين آيات، اعمال تروريستى خود را توجيه مى‌كنند نارواست و هم سخن كسانى كه به بهانه وجود چنين آياتى در قرآن كريم، دين مبين اسلام را متهم به تروريست‌پرورى مى‌كنند.

براى اثبات اين مطلب، به برخى از اين آيات اشاره مى‌شود:

1) (يَا بَنِي إِسْرَائِيل اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُواْ بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ)(بقره: 40); اى فرزندان اسرائيل! نعمت‌هايم را كه بر شما ارزانى داشتم به ياد آوريد و به پيمانم وفا كنيد تا به پيمانتان وفا كنم و تنها از من بترسيد. در اين آيه شريفه، «فَارْهَبُونِ» به معناى خوف و ترس از خداوند است.

2) (قَالَ أَلْقُوْاْ فَلَمَّا أَلْقَوْاْ سَحَرُواْ أَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَاءوا بِسِحْر عَظِيم) (اعراف: 116); گفت: شما بيفكنيد، و چون افكندند ديدگان مردم را افسون كردند و آنان را به ترس انداختند و سحرى بزرگ در ميان آوردند. در اينجا نيز «اسْتَرْهَبُوهُمْ» بدين معناست كه ساحران مردم را به ترس و هراس انداختند.

3) (وَ لَمَّا سَكَتَ عَن مُّوسَى الْغَضَبُ أَخَذَ الأَلْوَاحَ وَفِي نُسْخَتِهَا هُدًى وَرَحْمَةٌ لِلَّذِينَ هُمْ لِرَبِّهِمْ يَرْهَبُونَ)(اعراف: 154); و چون خشم موسى فرونشست، الواح را برگرفت و در رونويس آن براى كسانى كه از پروردگارشان بيمناك بودند هدايت و رحمتى بود. در اين آيه نيز «يَرْهَبُونَ» بدين معناست كه چنين كسانى از پروردگار خود مى‌هراسند و از اين‌رو، او را معصيت نمى‌كنند و به آنچه در آن الواح نوشته شده است، عمل مى‌كنند.

4) (وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّة وَمِن رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدْوَّاللّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِن دُونِهِمْ لاَ تَعْلَمُونَهُمُ اللّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَيءْ فِي سَبِيلِ‌اللّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ) (انفال: 60); و هر چه در توان داريد از نيرو و اسب‌هاى آماده بسيج كنيد تا با اين تداركات [دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان ديگرى را جز ـ ايشان ـ كه نمى‌شناسيدشان و خدا آنان را مى‌شناسد، بترسانيد، و هر چيزى در راه خدا خرج كنيد پاداشش به خود شما بازگردانده مى‌شود و بر شما ستم نخواهد شد. در اينجا نيز مراد از «ترهبون» اين است كه دشمنان خدا را از طريق آماده ساختن خود و تجهيز امكانات و نيروها بترسانيد تا جرئت حمله به شما را پيدا نكنند.

5) (وَ قَالَ اللّهُ لاَ تَتَّخِذُواْ إِلـهَيْنِ اثْنَيْنِ إِنَّمَا هُوَ إِلهٌ وَاحِدٌ فَإيَّايَ فَارْهَبُونِ) (نحل: 51); و خدا فرمود دو معبود براى خود مگيريد. جز اين نيست كه او خدايى يگانه است. پس تنها از من بترسيد. در اينجا نيز «فَارْهَبُون» بدين معناست كه از عقاب خدا بترسيد و واهمه‌اى از ديگران نداشته باشيد.

6) (فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَباً وَ رَهَباً وَ كَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ) (انبياء: 90); پس دعاى او را اجابت نموديم و يحيى را بدو بخشيديم و همسرش را براى او شايسته و آماده حمل[ كرديم; زيرا آنان در كارهاى نيك شتاب مى‌نمودند و ما را از روى رغبت و بيم مى‌خواندند و در برابر ما فروتن بودند. مراد از «رغبت» در اين آيه، رغبت به سوى ثواب است و «رهبه» نيز به معناى ترس از عقاب است.

7) (اُسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضَاء مِنْ غَيْرِ سُوء وَاضْمُمْ إِلَيْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِن رَبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْماً فَاسِقِينَ) (قصص: 32); دست خود را به گريبانت ببر تا سپيد بى‌گزند بيرون بيايد، و براى رهايى از اين هراس، بازويت را به خويشتن بچسبان. اين دو نشانه دو برهان از جانب پروردگار توست كه بايد[ به سوى فرعون و سران ]كشور[ او ]ببرى زيرا آنان همواره قومى نافرمانند. در اينجا نيز «رَهْب» به معناى خوف و ترس آمده است.

8) (ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِم بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى بْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الْإِنجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاء رِضْوَانِ‌اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ) (حديد: 27); آنگاه به دنبال آنان پيامبران خود را پى‌درپى آورديم و عيسى پسر مريم را در پى آنان آورديم و به او انجيل عطا كرديم و در دل‌هاى كسانى كه از او پى‌روى كردند رأفت و رحمت نهاديم، و اما ترك دنيايى كه از پيش خود درآوردند ما آن را بر ايشان مقرّر نكرديم، مگر براى آنكه خشنودى خدا را كسب كنند. با اين حال، آن را چنان‌كه حق رعايت آن بود، منظور نداشتند. پس پاداش كسانى از ايشان را كه ايمان آورده بودند بدان‌ها داديم، ولى بسيارى از آنان دست‌خوش انحرافند. اصل «رَهْبَانِيَّةً» از «رهبة» است كه به معناى خوف و هراس از خداوند است، جز اينكه اين عمل، عبادتى مخصوص نصاراست.

9) (لَأَنتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِم مِنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَ يَفْقَهُونَ)(حشر: 13); شما قطعاً در دل‌هاى آنان بيش از خدا مايه هراسيد; چرا كه آنان مردمانى‌اند كه نمى‌فهمند. در اينجا نيز مراد از «رَهْبَةً» خوف است و مراد اين است كه خوف منافقان از شما شديدتر از خوف آنان از خداست.

از آنچه گذشت، مى‌توان دريافت كه اين آيات واژه لغوى «إرهاب» را در نظر داشته‌اند و به هيچ وجه، اصطلاح كنونى «إرهاب» مدّنظر نبوده است. همچنين با توجه به آيات ذكر شده، مى‌توان به اين نتيجه دست يافت كه مشتقات «رهب» در قرآن كريم، به هيچ وجه بار منفى ندارد، اما واژه إرهاب، كه اكنون مصطلح شده، داراى بار منفى است.

اما بايد توجه خود را در بحث تروريسم به آياتى معطوف داشت كه براى جان و مال و نيز آبروى انسان‌ها حرمت قايل است. اين امر حكايت از آن دارد كه نمى‌توان با حركات تروريستى، جان، مال و آبروى انسان‌ها را به خطر انداخت، مگر آنكه در مورد خاصى اسلام اجازه ريختن خون كسى را داده باشد. براى نمونه، بر اساس آيه شريفه (وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ‌اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ)(اعراف: 151); (و نفسى را كه خدا حرام گردانيده، جز به حق مكشيد)، تمام نفوس انسان‌ها، اعم از شيعه و سنّى و نيز مسلمان و غير مسلمان، احترام دارد و تنها جايى كه شارع مقدس استثنا كرده باشد، مى‌توان در آن موارد محدود به قتل افراد اقدام ورزيد.

همچنين نبايد غافل شد كه در قرآن كريم، احكام سنگينى براى مفسد فى‌الارض و محارب، كه جان و مال ديگران را در معرض خطر قرار مى‌دهند، بار شده است كه همين امر نشان از آن دارد كه اسلام همواره درصدد پرهيز از خشونت و تروريسم بوده است و عمل به احكام متعالى اسلام بستر مناسبى فراهم مى‌سازد تا يك جامعه از فشار تروريسم رهايى يابد.

خشونت فراتر از آنچه در قرآن و روايات آمده، روا نيست و به سادگى نمى‌توان جان و مال افراد را در معرض نابودى قرار داد. در آيه شريفه (مَن قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْس أَوْ فَسَاد فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَ مَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً)(مائده: 32) (هر كه كسى را جز به قصاص قتل يا به كيفر فسادى در زمين بكشد چنان است كه گويى همه مردم را كشته باشد و هر كه كسى را زنده بدارد چنان است كه گويى تمام مردم را زنده داشته است)، تنها قتل دو دسته از انسان‌ها جايز شمرده شده است: قتل نفس در مقابل نفس و قتل مفسد فى‌الارض. روشن است كه قتل كسى كه مرتكب اين دو عمل نشده، قتلى نارواست و در حكم قتل جميع افراد جامعه است. اين آيه مى‌تواند به خوبى نشان دهد كه برخى عمليات‌هاى تروريستى، كه به نام اسلام و قرآن صورت مى‌پذيرد، مشروعيت ندارد و ناشى از برداشت انحرافى از آيات قرآن كريم است.

تروريسم در روايات

هرچند در آيات قرآن، نمى‌توان واژه‌اى را نشان داد كه معادل دقيق تروريسم باشد و يا مفهومى نزديك به آن داشته باشد، اما در روايات شيعه و سنّى، عباراتى وجود دارد كه هرچند ممكن است، با تعريف دقيق تروريسم همخوانى نداشته باشد، اما بدون ترديد، مى‌توان بر اساس اين روايات، نظر اسلام را نيز راجع به تروريسم جويا شد; چرا كه اگرچه برخى اصطلاحات موجود در روايات ـ كه در ذيل خواهد آمد ـ نسبت به واژه تروريسم عموميت دارد، اما به راحتى حكم ترور را مى‌توان از آنها استفاده كرد و حتى بر اساس اين روايات و با توجه به مصاديق گوناگون، مى‌توان تعريف جديدى از «تروريسم» بر اساس ديدگاه اسلامى ارائه داد.

برخى از عناوين موجود در روايات، كه مى‌توان آنها را با بحث تروريسم مرتبط دانست، عبارت است از:

1. فَتك: براى توضيح اين واژه، كه مفهومى نزديك به تروريسم دارد، ابتدا كلامى از اهل لغت در معناى آن ذكر مى‌شود و سپس به برخى از روايات مربوط به آن، اشاره خواهد شد:

جوهرى در كتاب لغت خود، درباره اين واژه مى‌نويسد: «والفتك: أن يأتى الرجل صاحبه وهو غار غافل حتى يشد عليه فيقتله»; فتك آن است كه كسى بر همراه خود وارد شود و در حالى كه او غافل است، به طور ناگهانى اورا به چنگ اندازد و به قتلش برساند.

لغويان ديگر نيز عمدتاً چنين تعريفى از «فتك» ارائه داده‌اند، اما برخى از نويسندگان معنايى جديد به اين واژه بخشيده‌اند و در تعريف آن، آورده‌اند: «فتك اين است كه بر كسى غفلتاً يورش ببرند و او را بكشند، خواه با سلاح باشد يا نباشد، در امور سياسى باشد يا نباشد.»

اما رواياتى كه در آنها، اين واژه به كار رفته است :

بر اساس روايتى كه مورد استناد فقها نيز واقع شده است، ابو صباح كنانى خدمت امام صادق(عليه السلام) عرض كرد: همسايه‌اى به نام جعدبن عبداللّه دارد كه به اميرالمؤمنين(عليه السلام) بدگويى مى‌كند و از امام خواست كه به او اجازه دهد تا در كمين او بنشيند و هنگامى كه او را به دام انداخت، به قتل رساند. حضرت، ابوصباح را از اين كار بازداشتند و فرمودند: «يا أبا الصباح! هذا الفتك وقد نهى رسول اللّه(صلى الله عليه وآله)عن الفتك. يا أبا الصباح! إن الاسلام قيّد الفتك ولكن دعه فستكفى بغيرك»;اى ابوصباح! اين عمل فتك است و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از فتك نهى فرمود. اى ابوصباح! اسلام فتك را زنجير نموده است. او را به حال خود واگذار; چرا كه غير تو براى او كافى است.

در روايت ديگرى آمده است: هنگامى كه حضرت مسلم بن عقيل(عليه السلام)وارد كوفه گرديد، توانست كوفه را براى ورود امام حسين(عليه السلام) آماده كند، اما با ورود ابن زياد به كوفه و در دست گرفتن كنترل آن شهر، حكومت ارعاب و زور بر آنجا حاكم گرديد. در آن هنگامه، ابن زياد تصميم گرفت به ديدار شريك بن اعور، كه از سران قوم بود، برود و از او عيادت نمايد. اما شريك، كه از مريدان و شيعيان حضرت على(عليه السلام) بود، مسلم(عليه السلام) را در خانه خود مخفى كرد تا به محض ورود ابن زياد، غافلگيرانه او را به قتل برساند. ولى مسلم(عليه السلام) از اين كار سر باز زد و با شنيدن اعتراض شريك به اين اقدام، دو دليل آورد كه بر اساس يكى از ادلّه او پيامبر(صلى الله عليه وآله)چنين فرمود: «إنّ الايمانَ قيّد الفتك، فلا يفتك مؤمنٌ بمؤمن»; همانا ايمان فتك را در زنجير مى‌كند، از اين‌رو، نبايد مؤمنى در برابر مؤمنى فتك نمايد.

عباراتى نظير عبارت مزبور، كه از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل گرديد، به طرق ديگر و در كتب ديگر روايى نقل شده است.

در روايت ديگرى نيز پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «ليس فى الاسلام إيماء ولا فتك، إنّ الايمان قيّد الفتك»; در اسلام ايماء و فتك جايى ندارد. همانا ايمان فتك را در زنجير كرده است.

در برخى روايات، حكم ترويست‌ها نيز مشخص گرديده است و اين امر حكايت از اهميت جان و مال انسان‌ها در پيشگاه عدل الهى دارد. بر اساس برخى روايات، اگر كسى غافلگيرانه بر مؤمنى وارد شود تا او را به قتل رساند و يا اموال او را به غارت ببرد، در اين حالت خون آن مهاجم بر مؤمن حلال است و مى‌تواند او را به قتل رساند: «و مَن فتك بمؤمن يريد ماله و نفسه فدمه مباحٌ للمؤمنِ فى تلكَ الحال»; كسى كه غافلگيرانه بر مؤمنى وارد شود به گونه‌اى كه اراده جان يا مال او را نمايد، خون او در آن حال، بر مؤمن مباح است.

البته برخى بر اين اعتقادند كه احاديث حرمت مطلق فتك از روايات مجعول هستند و تنها داستان حضرت مسلم(عليه السلام)صحيح است، اما اين داستان نيز نمى‌تواند حرمت مطلق فتك را ثابت كند. ولى به نظر مى‌رسد اثبات مجعول بودن روايات مذكور، به ويژه آنكه به شيوه‌هاى گوناگون و با شكل‌هاى متفاوت به كار رفته‌اند، مشكل مى‌نمايد و اين عده نيز دليلى بر مجعول بودن اين روايات ذكر نكرده‌اند.

اما ذكر اين نكته نيز لازم است كه ظاهراً در اين احاديث، فتك حرام تنها فتكى است كه در برابر شخص مؤمن باشد و هيچ‌يك از اين روايات دلالت ندارند بر اينكه فتك در برابر غير مؤمن و كفّار نيز جايز نيست، هرچند برخى روايات مذكور در اين زمينه مطلق است و مى‌توان آن حكم را به كفّار نيز سرايت داد.

قابل ذكر است كه بر اساس شواهد تاريخى، دشمنان اسلام، به ويژه يهود، تصميم داشتند تا از طريق دعوت پيامبر(صلى الله عليه وآله)، او را به ميان خود بكشانند و با غافلگيرى، آن حضرت را به قتل برسانند. اما خداوند متعال آن حضرت را از اين نقشه آگاه ساخت و آن حضرت در آن جلسه حاضر نشد.اين امر حاكى از آن است كه پيامبر اكرمو ائمّه اطهار(عليهم السلام) نيز درگير حركات تروريستى بوده‌اند و حتى برخى از امامان شيعه(عليهم السلام) نيز بر اثر حركات تروريستى به شهادت رسيده‌اند.

2. غيله: در زمينه معناى لغوى اين واژه، لسان‌العرب و صحاح آورده: «والغيلة، بالكسر: و هو أن يخدعه فيذهب به إلى موضع، فإذا صار إليه قتله»; غيله به كسرِ غَين، عبارت از اين است كه كسى ديگرى را فريب دهد و او را به موضعى رهنمون سازد و هنگامى كه به آن مكان رسيد، او را به قتل برساند. در برخى از معاجم نيز آمده است: «الغيلةُ الخدعة: الاغتيال، و هو القتل على غفلة من القتيل»; غيله يعنى خدعه و آن قتل كسى است در حالى كه آن شخص غافل است. بنابراين، «قتل غيله آن است كه كسى ديگرى را فريب دهد و در موضعى مخفيانه او را به قتل برساند.»

از آنچه گذشت، مى‌توان به تفاوت ميان «فتك» و «غيله» پى برد. برخى به تفاوت‌هاى ميان اين دو واژه تصريح كرده‌اند. صاحب كتاب غريب‌الحديث در بيان تفاوت ميان «فتك» و «غيله» مى‌نويسد: غيله آن است كه شخصى خدعه‌اى به كار گيرد تا انسانى را به موضعى بكشاند كه براى او پنهان است و هنگامى كه بدان جا رسيد، او را به قتل رساند... و اما فتك در قتل آن است كه شخصى نزد شخص ديگر آيد، و حال آنكه غافل مطمئن است و نمى‌داند كه آن شخص اراده قتل او را كرده است. لذا، بدان‌جا رود و به قتل برسد. و همين‌طور اگر كسى، چه در شب و چه در روز، در جايى در كمين كسى ديگر بنشيند و زمانى كه او را ديد، ناگهانى به قتل رساند.

ابن اثير نيز در بيان تفاوت اين دو واژه مى‌نويسد: فتك آن است كه شخصى بر كسى وارد شود، در حالى كه او نسبت به توطئه نسبت به او غافل است، ديگرى او را به دام اندازد و به قتلش برساند و غيله آن است كه كسى بر عليه شخصى خدعه نمايد و آن شخص را در مكان پنهانى به قتل رساند.

پس از ذكر عباراتى در توضيح اين واژه، اكنون بايد رواياتى كه در آنها اين واژه و يا كلمات هم‌خانواده آن به كار رفته‌اند بررسى گردند:

در روايتى از امام جواد(عليه السلام) نقل شده است:  از فتك بر حذر باش! چرا كه اسلام فتك را در زنجير كرده است. من مى‌ترسم كه اگر در ظاهر مرتكب قتلى گردى، مورد سؤال قرار گيرى و نتوانى راهى براى اقامه حجت و آوردن دليل قانع‌كننده بيابى تا اين سؤال را از خود برگردانى. در نتيجه، خون مؤمنى از اولياى ما در مقابل خون كافر ريخته شود. از اغتيال بر حذر باشيد!

در روايتى آمده است كه شخصى از امام صادق(عليه السلام)سؤال كرد: الناصب يحلُّ لى اغتياله؟ آيا در حق ناصبى اغتيال رواست؟ امام(عليه السلام) در پاسخ او فرمود: «أدِّ الامانةَ إلى من ائتمنك و أرادَ مِنكَ النصيحةَ ولو إلى قاتلِ الحسينِ(عليه السلام)»; امانت را به همان كسى برگردان كه تو را امين خود قرار داده و از تو طلب نصيحت كرده است، اگرچه قاتل حسين(عليه السلام)باشد. از روايت استفاده مى‌شود كه اگرچه شخص مقابل، ناصبى باشد، اغتيال در حق او روا نيست.

در روايات شيعه، همچنين به عباراتى برخورد مى‌كنيم كه نشان مى‌دهد دشمنان اسلام همواره در صدد بودند تا از اين طريق (اغتيال)، ائمّه اطهار(عليهم السلام)را مورد تعرّض قرار دهند. همچنان كه امام رضا(عليه السلام) نيز فرمود: به خداوند سوگند! من به وسيله سم و از طريق اغتيال كشته خواهم شد. اين امر، عهد معهودى است كه پيامبر آن را از زبان جبرئيل و او از پروردگار جهانيان اطلاع داده است.

البته در روايات به عباراتى نيز برمى‌خوريم كه شيوه برخورد با اغتيال را نشان داده است. براى نمونه، در روايتى از امام صادق(عليه السلام)آمده است: قسامه در اسلام جعل گرديد تا از جان انسان‌ها محافظت نمايد; چون اگر فاسقى اراده كرد تا كسى را بكشد و يا در حق كسى كه او را نمى‌بيند اغتيال روا دارد، ترس بر او چيره شود و از قتل امتناع ورزد.

حاصل آنكه غيله و يا اغتيال نيز يكى از واژگانى است كه مفهومى نزديك به تروريسم دارد و در روايات، نه تنها از آن نهى شده، بلكه تدابيرى انديشيده شده است تا اين عمل از جامعه اسلامى رخت بربندد.

 تروريسم در كلمات فقها:

برخى از انديشمندان و فقهاى اسلامى برآنند كه واژه «محاربه» و «فساد فى‌الارض» واژگانى هستند كه با واژه «تروريسم» يكسانند و اينها كاملا بر هم منطبقند. از اين‌رو، بجاست تعريفى از فقها در اين زمينه نقل نماييم تا صحّت و يا عدم صحّت اين ادعا مشخص شود. تعريف فقها از «محارب» تعريفى است كه كمتر اختلاف اساسى در آن به چشم مى‌خورد. از اين‌رو، در اينجا تنها به تعريف صاحب جواهر اكتفا مى‌شود: وى در تعريف «محارب» مى‌نويسد: محارب كسى است كه به روى ديگران اسلحه بكشد تا او را بهراساند، چه اين عمل در خشكى باشد و چه در دريا، چه در روز باشد و چه در شب، چه در شهر باشد و چه در جاى ديگر.

بر اساس اين تعريف، برخى نويسندگان تصريح كرده‌اند: «تروريسم عبارت از هر گروه، اعم از شخص واحد، حكومت، حزب، جمعيت و سازمان مى‌باشد كه قيام مسلّحانه و ايجاد رعب و هراس كنند و امنيت را در جامعه سلب كنند، در نظام اسلامى محارب خوانده مى‌شود و ما به آن تروريسم مى‌گوييم.»

ولى به نظر مى‌رسد كه اصطلاح «محاربه» در مقايسه با اصطلاح «تروريسم»، مفهومى بسيار كلى است و نمى‌توان به هر شخص محاربى عنوان تروريست داد. البته سخن از آن مفهومى خاص از تروريسم است كه در مباحث پيشين به آن اشاره شد. ولى اگر در صدد برآييم تا بدون توجه به تعاريف موجود تروريسم، تعريف جديدى از تروريسم ارائه دهيم كه تمام زواياى احكام اسلامى را در بر گيرد، آنگاه خواهيم توانست با توجه به مفاهيمى همچون «محاربه»، «فساد فى‌الارض»، «فتك» و «غيله»، به تعريفى دست يابيم كه هرچند با تعريف غربيان از تروريسم فاصله دارد، اما مشتركات زيادى با تعريف آنان دارد.

«فتك» و «غيله» نيز از واژگانى است كه در استعمال فقها مكرّر مشاهده مى‌شود و در مباحث گوناگون اين دو واژه مورد استفاده قرار گرفته‌اند. براى نمونه، در بحث «امان به كفّار»، برخى از فقها تصريح نموده‌اند كه هرگاه به هر دليلى عقد امان يا عقد ذمّه منتفى شود، نمى‌توان متعرض كافر كتابى و يا حتى حربى گرديد، بلكه بايد او را به مأمن خود رساند. پيش از رساندن او به مأمن خود، كسى حق ندارد از طريق اغتيال، جان او را به خطر اندازد.

همچنين عبارات فقها در بحث معاهدات نيز مى‌تواند در تبيين بحث تروريسم مفيد باشد; چرا كه بر اساس ادلّه محكم از قرآن، سنّت و عقل، نقض پيمان از سوى كشور اسلامى روا نيست و اگر دولت اسلامى به عقد قرارداد ضد تروريستى اقدام ورزيد، بر اساس حقوق اسلامى، متعهد به محترم شمردن آن قرارداد است. اين امر به قدرى روشن است كه حتى نويسندگان غير مسلمان نيز به اين مسئله توجه داشته‌اند.بحث از معاهدات بحثى كاملا گسترده و فراگير است كه در اين مقوله، جاى پرداختن به آن نيست، اما ترديدى وجود ندارد كه با عقد قرادادهاى بين‌المللى و انعقاد معاهدات، بر دولت اسلامىِ امضا كننده آنها واجب است كه به تعهد خود پايبند باشد و در جهت كاهش اقدامات ضد تروريستى ثابت قدم بماند.

ارزيابى و نتيجه‌گيرى:

حوادث 11 سپتامبر، زمينه‌اى فراهم ساخت تا بار ديگر، بحث «ترور» و «تروريسم» در صدر مباحث جهانى قرار گيرد و دين مبين اسلام به عنوان نوك حمله رسانه‌هاى غربى مورد توجه واقع شود. اتهامات تروريستى از آن زمان، عمدتاً متوجه جهان اسلام گرديد و تشكيكاتى در آموزه‌هاى متعالى اسلام صورت گرفت. از اين‌رو، پرداختن به اين مسئله در جهان اسلام نيز از اهميت خاصى برخوردار گرديد و از آن زمان تاكنون، نوشته‌هاى گوناگونى در اين عرصه به چاپ رسيده است.

بى‌ترديد، براى تمركز يافتن بر بحث «تروريسم»، ناچار بايد تعريفى از آن ارائه داد تا ماهيت آن به خوبى مشخص گردد، اما به دلايل متعدد، تاكنون نه تنها كشورها و انديشمندان گوناگون نتوانسته‌اند به تعريف مشتركى دست يابند، بلكه حتى سازمان ملل متحد نيز با اين مشكل مواجه گرديده و بارها تلاش كرده است تا براى ارائه تعريف مشتركى از «تروريسم»، كه مورد قبول تمام كشورها باشد، به نتيجه مطلوبى دست يابد. اما اين تلاش‌ها راه به جايى نبرده است; چرا كه منافع قدرت‌هاى بزرگ اقتضا مى‌كند تا مفاهيمى همچون «جنبش‌هاى آزادى‌بخش» تحت عنوان تروريسم قرار گيرند، اما ساير كشورها از اين جنبش‌ها حمايت نموده و خواهان تقويت آنها هستند.

على‌رغم چنين حقيقتى، انديشمندان و سياست‌مداران كشورهاى گوناگون تلاش كرده‌اند تا براى نزديكى اذهان جهت مقابله با اين پديده، تعاريفى از خود ارائه دهند. اين تعاريف نيز غالباً در حيطه ذهنى نويسندگان آنها مطرح گرديده است و از اين‌رو، نزد برخى معتبر و در نزد برخى ديگر تعريف بى‌ارزش محسوب مى‌گردد و شخصى ممكن است بر اساس يك تعريف، تروريست محسوب گردد و بر اساس تعريفى ديگر، آزادمردى به شمار رود كه براى نجات مردم خود، جان خويش را به خطر مى‌اندازد.

اما بايد توجه داشت كه على‌رغم چنين مشكلاتى در ارائه تعاريف مختلف و متنوّع، مى‌توان نقاط مشتركى در ميان اين تعاريف يافت كه در شناخت ماهيت تروريسم ما را يارى مى‌رساند. پديده‌اى تروريسم به شمار مى‌آيد كه دست‌كم حاوى اين ويژگى‌ها باشد: «به قصد ايجاد خوف و وحشت صورت پذيرد، قابل پيش‌بينى نباشد، حركتى غير قانونى قلمداد شود و نيز هدفى سياسى دنبال نمايد.»

در اين نوشتار، پس از ارائه تعريف «تروريسم»، اين پديده از ديدگاه اسلام مورد توجه قرار گرفت و به كمك آيات قرآن كريم، روايات و عباراتى از فقها، اين نتيجه به دست آمد كه هرچند در متون اسلامى، كلمه «تروريسم» به چشم نمى‌خورد، اما در همان زمان صدر اسلام، احكام متعالى اين دين، مسلمانان را از هرگونه عمل تروريستى بر حذر داشته و حتى تدابيرى براى كاهش حملات تروريستى اتخاذ نموده است.

در قرآن كريم، واژه‌اى كه برخى تصور نموده‌اند با مفهوم «تروريسم» مرتبط است، واژه «إرهاب» است. اما با ذكر آياتى كه واژه‌هاى هم‌خانواده آن در آنها به كار رفته است، به اثبات رسيد كه اين واژه در قرآن كريم، كاملا متمايز از اصطلاح «تروريسم» است و تنها بايد در تفسير اين آيات، به معانى لغوى آنها توجه داشت. از اين‌رو، نه به بهانه آيات قرآن كريم مى‌توان به حركات تروريستى دست يازيد و نه مى‌توان دين مبين اسلام را به بهانه وجود چنين آياتى در قرآن كريم، متهم به تروريست‌پرورى كرد.

حتى تأمّل در برخى از آيات قرآن كريم نشان از آن دارد كه خون، مال و آبروى انسان‌ها از ارزش والايى برخوردار است و هرگز نمى‌توان به بهانه‌هاى واهى، اگرچه به بهانه دفاع از دين باشد، به اين حركات دست زد. تنها در همان محدوده‌اى مى‌توان جان، مال و آبروى ديگران را مورد تعرّض قرار داد كه شارع مقدس اجازه داده است، البته در همين صورت نيز بايد تمام جوانب مسئله را مورد توجه قرار داد و برخى از حقوق دشمنان

ماهنامه معرفت

بخش فرهنگ پايداري تبيان

از خدا خواهيم توفيق ادب              بي ادب محروم باشد از لطف رب

بي ادب تنها نه خود را داشت بد              بلكه آتش در همه آفاق زد 

«مجلس هفتم» 

© طهارت باطني- طهارت خيال

© كنترل كردن قوه خيال از دوران كودكي

«بسم الله الرحمن الرحيم»

«طهارت باطني»- طهارت خيال:

حضرت آقا در ادامة بحث طهارت آورده اند: «اما طهارت خيال از اعتقادات فاسد و از تخيلات ردي، و از جولانش در ميدان آمال و اماني».

انسان بايد مراتب طهارت ظاهري را بگذراند تا به مرتبة باطني برسد. طهارت باطني را مراتبي است كه از طهارت خيال آغاز مي گردد و به طهارت روح و سِرّ پايان مي پذيرد. مهمترين و مشكلترين مرتبة طهارت و پاكي، مرتبة قوة خيال است. چرا كه انسان بايد آن را از تخيلات بي خود و سوء ظن هاي بي‌جا نجات بخشد.

در باب سوء ظن وتهمت و غيبت و امثال ذلك روايات بسياري وجود دارد كه تأكيد بر بدگمان نبودن انسانها با يكديگر دارند. اعتقادات انسان حتماً بايد بر اساس عقل محكم شود در غير اين صورت قطعاً اعتقادات او را قوة خيال مستحكم مي كند. شبيه اينكه انسان نظام عالم را همچون ساختماني ببيند و آفرينندة اين نظام عالم را چونان بنّاي اين ساختمان. اينجا است كه قوة خيال، او را به بازي مي گيرد و مي گويد همانگونه كه بنّاي ساختمان، خود ساخته شدة ديگري است پس آفرينندة نظام هستي هم بايد مخلوق ديگري باشد و سؤال به ميان مي آورد كه اين خدا از كجا آمده و ساختة چه كسي است؟! از اين سؤال و سؤالاتي شبيه اين، فهميده مي شود كه قوة خيال شخص را به بيراهه كشانده است و بر اساس اين نظم سؤال، سائل هر چه هم جلوتر رود و در مسائل علمي پيشرفت كند باز هم اين قوة خيال است كه او را به بازي گرفته، لذا هرگز به نقطه‌اي كه دل بيارمد نمي رسد.

گاهي نيز مشغول خواندن قرآن مي شود. در قرآن مي خواند: «ما قرآن را از آسمان نازل كرديم.» اينجا نيز به واسطة قوة خيالش تصور مي كند همانگونه كه باران از آسمان فرود مي آيد، كتابِ جدايي به نام قرآن نيز از پشت آسمان كه خدا در آن جاي گرفته، به واسطة فرشته اي براي پيغمبري كه در نشاة طبيعت است، فرود آمده است. آن وقت به دهها اشكال بر مي خورد كه خداي اين گونه در كجاي آسمان قرار گرفته؟ چه كسي او را ديده؟ و ... اساس تمام اين سؤالات بر اين است كه اعتقادات او بر پاية قوة خيال محكم شده است نه از روي عقل. زيرا عقل وحدت بين است و هرگز به نظام عالم به ديد كثرتِ جداي از علت تامه نمي نگرد برخلاف قوة خيال كه فقط كثرات را مي بيند.

مرحوم صدر المتألهين در اسفار مي فرمايد: «اكثر مردم عاقل بالقوه و متخيل بالفعل‌اند زيرا آنچه دارند خيال است و آنچه مي توانند به دست بياورند عقل است. هر كس را دسترسي به عقل نيست و اوحدي از مردم كه زحمت كشيده اند و جان به لب آورده اند مي توانند به آن دست يابند» ايشان از كساني كه سنشان بالا رفته و عقل پيدا نكرده اند تعبير به «صبيان العقول» مي‌كنند يعني كودكاني كه هنوز عاقل نشده اند.

از آنجا كه مردم با كثرات مأنوسند خيلي زود مي توان قوة خيال ايشان را به دست گرفت. همانند اين كه اگر الآن معركه گيري بيايد به راحتي مي تواند همة ما را از اين جايي كه نشسته ايم بيرون كرده و به خودش مشغول دارد. اينها زير سرانس ما با كثرات است. يا مثل اينكه اگر استاد بخواهد مطلب درسي سنگين خود را به شاگردش تفهيم كند آنرا در غالب مثال و هيئت و شكل و مجسمه اي براي او ترسيم مي كند. نوعاً براي فهم مسائل عميق از مثال استفاده مي شود زيرا دست اكثر مردم از فهم عقلي كوتاه است. اگر شخصي مطلبي را شنيد و گفت «نفهميدم، مثالي بزنيد تا بفهمم» معلوم مي شود چنين شخصي هنوز در مرتبة قوة خيال به سر مي برد و به عقل نرسيده است زيرا عقل وحدت مي بيند و مثال نمي‌خواهد. پس انسان بايد قوة خيالش را از اعتقادات فاسد تطهير كند. حال تطهير قوة خيال از اعتقادات چگونه است؟

اگر كسي بخواهد در اين بخش خود را تقويت كند بايد آن هنگام كه به مبداء و معاد، وحي و انزال و يا قرآن و رسالت و امامت مي انديشد، به طور كلي از قوة خيال به درآيد. به درآمدن و رها كردن قوة خيال در اين بخش سالها حرف شنيدن از استادِ زحمت كشيده و خونِ دل خورده مي خواهد. در اين بخش اگر شخصي بعد از بيست سال قوة خيالش را تطهير كند باز هم هنر كرده است. مرحوم جناب سيد مهدي بحر العلوم بعد از سي و چهار سال قوة خيال را تطهير كرد. بعد از سي و چهار سال دو ركعت نماز شكر به جا آورد و فرمود: خدايا تو را شاكرم كه توانستم زود قوة خيال خود را تطهير نمايم. مرحوم ملا حسينقلي همداني بعد از بيست و چهار سال زحمت كشيدن آن را تطهير كرد.

علاوه بر اين بخش، انسان بايد قوة خيال را از تخيلات رديّ و پست نيز پاك كند همچنين بايد قوة خيالش را از سوء ظن هايي كه موجب كدورت او با رفيقانش مي شود تطهير كند. اگر ما قوة خيال را تطهير كنيم نه نيازي به نيروي  نظامي وانتظامي خواهيم داشت و نه نيازي به قوة قضائيه. قوة قضائيه و نيروي قهر و غضب فقط براي اين است كه قوة خيال مردم را تطهير كند كه اگر همگي مردم به كلاس درس بروند و اين قوه را پاك گردانند ديگر هيچ قوة غضبيه اي لازم نخواهد بود. حتي اگر مردم موفق به تطهير قوة خيال خود مي شدند خداوند هرگز جهنم را خلق نمي كرد. آتش جهنم براي تطهير مردم آفريده شده است زيرا در روايات آمده كه آتش جهنم مانند آتش دنيا سوزنده است اما سوزندگي آن سازندگي را به همراه دارد. جهنم نمي سوزاند تا فقط زجر دهد بلكه مي‌سوزاند تا بسازد. مثل اينكه پزشك با چاقوي جراحي اش شكم مريض را پاره مي كند تا مرض او را علاج كند. آري جهنم ادبستان حق است.

كنترل كردن قوه خيال از دوران كودكي

در مورد كودكان فرموده اند ايشان را تا هفت سالگي رها كنيد تا خود را در سه بخش تقويت كنند به گونه اي كه 1-خوب بخورند. 2-خوب بخوابند. 3-خوب بازي كنند. فقط پدر و مادر بايد دقت كنند تا فرزندان آنها زياده روي نكنندو همانند اينكه باغبان درخت را مي كارد و رهايش مي كند تا نفس بكشد و غذا بخورد و رشد كند اما بيش از حد به او آب نمي دهد كه ريشه اش بپوسد و يا اينكه بيش از حد به او كود نمي پاشد كه آن را بخشكاند. پدر و مادر نيز بايد مواظب باشند تا كودكانشان زياده خوري نكنند. البته كودكان در اين سنين- از تولد تا هفت سالگي- معمولاً بيش از حد نمي خورند. كودك عموماً از هفت سال به بعد پر خور مي شود. اگر نوزاد فطرت پرخوري داشته باشد آن هنگام كه به او پستان پر از شير داده مي شود بايد آنقدر بخورد تا شكمش دريده شود، اما مي بينيد در اين حال اگر چه به زور هم به او شير دهند او فقط به اندازة نياز خود مي مكد و بقيه را قبول نمي كند. طبيعت كودك كاملاً تنظيم شده است. پرخوري كودكان معمولاً از روزهايي آغاز مي گردد كه او به خيال خودش عقل پيدا كرده و خود مي فهمد كه چه مقدار غذا بايد مصرف كند.

فرموده اند: تا هفت سالگي كودكانتان را رها كنيد تا خوب بازي كنند البته فقط مواظب باشيد تا آنها در اين مدت حرفهاي بد ياد نگيرند. هرگز جلوي بازي بچه را نگيريد كه اگر بچه در اين مدت آنچه را كه در توان دارد، اعم از قوة بازيگري و پرخوري و غير آن بيرون نريزد اين قوه در او ريشه ميكند و آن هنگام كه بزرگ شد بازيگر و پرخور مي شود. زيرا تا انسان آنچه را كه در درون دارد بيرون نريزد نمي‌تواند آن را رها كند. همين حالا اگر شما عزيزان برويد و مشغول بازي كردن شويد مي بينيد تا اندازه اي مي توانيد بازي كنيد و بيش از آن نمي‌توانيد و خسته مي شويد اما كودكان را مشاهده مي كنيد كه اگر از صبح تا انتهاي شب هم يكسره بازي كنند خسته نمي شوند. سرّ آن اين است كه يك قوة بازيگري در كودك وجود دارد كه او بايد تا هفت سالگي تمام آن را مصرف كند و بيرونش بريزد كه اگر ريخت از آن به بعد دوران بازيگري اش به اتمام رسيده است. متأسفانه ما الآن جلوي بازي كودك را مي گيريم. اين است كه مي بينيم كودكانمان بعد از هفت سالگي همچنان به بازي مشغولند و آن را رها نمي كنند. تا قبل از هفت سال اگر به او مي گفتيم بازي نكن حرف ما را گوش مي كرد و بازي نمي كرد اما اكنون كه بزرگ شده حرف گوش نمي كند و شيطنت مي كند. لذا كودك اگر در اين سنين خوب بخورد و خوب بخوابد و خوب بازي كند بعد از آن ديگر بازيگري و پرخوري و زياده خوابي كودك تمام مي شود و او متعادل بار مي آيد. همانند اين كه شما مقدار زيادي غذا تهيه كنيد و بخواهيد آن را ذره ذره به ديگري بخورانيد. در اين صورت اگر چه شما خروارها غذا هم به او بدهيد او آهسته آهسته همه را مي خورد، اما اگر كل غذاها را جلوي او بگذاريد و بگوئيد: تا جان داري بخور، او وقتي به مقدار نيازش خورد بعد از آن ديگر از آن غذا بدش مي آيد. همچنين اگر به كودك بگوئيم يواش يواش بازي كن او تا هفتاد سالگي هم بازي مي كند و سير نمي شود، اما اگر تا هفت سالگي به اوبگوئيم هر چه مي تواني بازي كن او بعد از هفت سالگي ديگر از بازي كردن بدش خواهد آمد.

كنترل قوة خيال كودك تا قبل از هفت سالگي آسان است اما بعد از آن مشكل مي شود. بعضي از كودكان را مي بينيد كه بيش از حد شلوغ مي كنند و كسي نمي تواند جلوي شلوغي آنها را بگيرد. معمولاً اين بچه ها وقتي پا به سن بالاتر گذاشته اند آرام مي شوند، به خاطر اينكه هر چه از شلوغي و شيطنت در خود داشته اند بيرون ريخته اند. يا اينكه بيشتر كودكان را مي بينيد كه زياد با يكديگر قهر مي كنند و زود آشتي مي كنند، معلوم مي شود كه قوة خيال در آنها به سر حدّ كمالش نرسيده است. كمتر كودكاني هستند كه تا هفت سالگي در ميدان بازي بيش از حد قهر كنند و قهرشان دوام داشته باشد. قهر مي كنند اما قهرشان مستدام نيست. برخلاف كودكاني كه بيشتر از هفت سال دارند.

نتيجة كلام اينكه وقتي اساس نهال كودك خوب چيده نشد، اين نهال كج رشد مي كند. وقتي هم كه كج شد اوّلاً بسياري از آنها به دنبال خودسازي نمي‌روند، ثانياً اگر هم بروند بايد جان به لب بياورند تا خود را مستقيم كنند.

پس تو هم بايد قوة خيال را از گمانها و سوء ظن ها تطهير كني. هر كجا ديدي كه داري نسبت به ديگري بدبين مي شوي بدان كه قوة خيال به ميدان آمده است. چون عقل هرگز بدبين نمي شود. عقل به فكر تصحيح است نه به فكر مغلطه. اگر كسي را ديدي كه به جانبي مي رود نبايد با خود بگويي «او چون قصد سوئي داشته به آنجا رفته است. كه اين بازيگري قوة خيال است». عاقل باش و با خود بگو: «قطعاً او قصد انجام فعل خيري داشته كه به آنجا رفته و ...»

متأسفانه گاهي اوقات آنچنان قوة خيال شخص مريض است كه نمي تواند به خود تلقين كند و جهت مثبت را اخذ كند. اينجا است كه هم خود و هم ديگران را دچار مشكل مي كند. به ديگري سلام مي كند اما چون ديگري كمي ديرتر جواب سلام او را داده با خود مي گويد. «چرا دير جواب سلام مرا داد؟» و چند روزي به خاطر همين مسئله خود را معطل مي كند. در حالي كه مي توانست با يك جمله خود را راحت كند و بگويد: «حتماً حواسش نبود.» اما او اين كار را نكرده و همچنان به قضيه دامن زده و با خود مي گويد: معلوم مي شود فلاني اصلا از من خوشش نمي آيد و با اين گونه رفتار مي خواهد به من بفهماند كه مرا دوست نداشته و حاضر به برقراري ارتباط با من نيست.

حال كه چنين است از فردا كه او را ديدم اصلا به او سلام نمي كنم. فرداي آن روز به هم مي رسند و اين آقا سلام نمي كند. طرف مقابل هم كه برخورد اين آقا را مي‌بيند با خود مي گويد: «عجب! مثل اينكه اين آقا عارش مي‌آيد به من كه بزرگتر از اويم سلام كند! و ...» و مي بينيد چه چيزها پيش مي آيد. تمام اينها دلالت بر اين دارد كه قوة خيال ما را به بازي گرفته است.

در روايت آمده است كه: رو در روي امام علي «عَلَيهِ السَلام» مي ايستادند و او را لعن مي‌كردند، اما امام رو برمي گرداند و مي فرمود: حتماً يك علي ديگري را مي‌گويند. اين حرف، حرفِ عقل است. شخص ديگري به امام سجاد «عَلَيهِ السَلام» رسيد و جسارت بزرگي به حضرت ايشان كرد كه اصلاً آن جسارت گفتني نيست. امام جلو رفتند و فرمودند: آقا جان! اين مطلبي كه نسبت به محاسن من فرموديد اگر در روز قيامت محاسنم را بسوزانند بدتر از آني خواهد بود كه تو فرموده اي. اما اگر نسوزانند، اين گونه كه شما فرموديد نخواهد بود. طرف مقابل با شنيدن اين حرف امام، خيلي خجالت كشيد و سرش را پايين انداخت. اين را مي گويند: عقل. در اين مورد تحقيقي در روايات داشته باشيد تا ببينيد ائمه«عَلَيهمِ السَلام»  چه سفارشاتي به ما كرده اند.

اگر كسي مي خواهد بداند كه در مسير خودسازي قرار گرفته يا نه، بايد ببيند كه نسبت به اطرافيانش بدگمان است يا نه؟! اگر بدگمان بود بايد بداند كه در سير انساني نيست. اوّلين پله اي كه انسان را در مسير خودسازي قرار مي دهد، خوش بيني است. از همين اكنون خود را بسنجيم كه خود را نسبت به ديگران بدبين يافتيم بايد تصميم بگيريم در اوّلين پلّة خودسازي قدم گرفته و خوش بين باشيم. هر كجا ديديم سوء ظن پيدا كرده ايم خلاف آن را در نظر بگيريم. روايت شريفي از امام صادق«عَلَيهِ السَلام»  است كه امام مي فرمايند: «ضع امر اخيك علي احسنه»[1] يعني فعل برادرت را حمل بر احسن كن. امام در روايت «علي احسنه» فرمودند و «علي حسنه» نفرمودند. نكته اي در اين بيان امام است كه به عرض شما مي رسانيم.

به عنوان مثال اگر شخصي جواب سلام شما را نداد، شما مي توانيد اين جواب ندادن او را سه گونه تفسير كنيد 1- اينكه به صورت منفي تفسير كنيد و بگوئيد اوبا من كينه كرده و نمي خواهد جواب مرا بگويد. 2- با خود بگوييد او حواسش نبوده كه جواب مرا بدهد وگرنه جواب مرا مي داد، كه اين حمل فعل برادر «علي حسنه» است. 3- اينكه با خود بگوييم او نه تنها حواسش نبوده بلكه چون در فكركارگشايي ديگران بوده جواب مرا نداده. اين حمل فعل برادر «علي احسنه» است و امام فرمودند فعل برادرتان را به نيكوترين وجه حمل كنيد.

حضرت آقا مي فرمودند: يك بار كه من از ايرا پياده به اسك مي آمدم در بين راه غزلي گفتم. چه بسا ممكن است آن روز در بين راه پنجاه نفر از كنار آقا گذشته و سلام كرده باشند اما چون آقا در اين عالم نبودند اصلاً متوجه سلام كردن آنها نشده باشند حال شما بفرمائيد آيا سوء ظن در اينجا جائز است يا نه؟ تصديق مي فرماييد كه در اينگونه مسائل نه تنها سوء ظن جايز وصحيح نيست بلكه مطابق با واقع آن است كه ما امر ديگران را حمل بر احسن كنيم نه فقط حمل بر حسن، يعني ما بايد سعي كنيم آنچه از دوست و همسايه وپدر و مادر و ديگر اطرافيان وحتي دشمنان به ذهنمان مي رسد حمل بر درست ترين و صحيح ترين وجه كنيم. آنگاه است كه بركات و نعم زيادي بر ما نازل مي شود. چرا كه قوة خيال به منزلة آيينه اي است كه مي تواند باطن عالم را نشان دهد. لذا بايد سوءظن ها را كه همچون زنگاري بر روي آيينه مي نشيند بر طرف كرد و اين آيينه را صيقلي داد تا ملكوت عالم در آن متمثّل شود و در شب، خوابهاي خوشي ببيند. و بدين ترتيب است كه در خواب همان شخصي را كه از كنار او گذشت و جواب سلامش را نداد به بهترين وجه مي بينيد. اما اگر نسبت به همان فرد بدگماني و سوءظن داشته باشد در خواب جز مارها و عقربها و گرگها چيز ديگري نخواهد ديد. تمام خوابها صور تمثلات ملكات خيالاتي هستند كه در نفس او جاي گرفته اند. اكثر آنچه در خوابهايمان از حيوانات وحشي مي بينيم زير سر سوءظن ما نسبت به ديگران است. اگر كسي سوءظن را از ذهنش برطرف كند خواب ديدنش كم مي شود و ديگر خواب پريشان نمي بيند. چه بسا از آن به بعد در شب حقايقي را به صورت خوابهاي خوشي به او نشان دهند.تا آنجا كه خواب تور شكار او مي شود و او با خواب به شكار عالم مي رود، امام معصوم را مي بيند و در خواب براي دهها مريض شفا مي گيرد و گرفتاري صدها نفر را برطرف مي كند. اما متأسفانه از بس كه سوءظن ها ذهن ما را پر كرده است، اگر كسي مريض شود هزاران نفر هم به دور اوجمع شوند نمي توانند راه علاجي براي او پيدا كنند.

بخش ديگر طهارت قوة خيال، طهارت آن از پروراندن آرزوهاي بيهوده است. «طهارت خيال از جولانش در ميدان آمال و اماني» آمال به معني آرزوها است. مي بينيد شخصي آرزو مي كند كه به جايي برسد تا بتواند از اين راه انتقامش را از ديگري بگيرد و بلايي بر سرش بياورد. يا اينكه آرزوي ساختن ساختماني مي كند وبراي تحقق خواسته اش به حرام مي افتد. اساس تمام اين آرزوها كج است و انسان را به انحراف مي كشاند و يا پدر و مادران را مي بينيد كه آرزومي كنند عروسي كردن فرزندانشان را ببينند و بعد بميرند. اتفاقاً عروسي كردن آنها را هم مي بينند اما همچنان دلشان ناآرام است و دلشان مي‌خواهد عروسي كردن نوه هايشان را هم ببينند. معلوم مي شود كه قوة خيال، ايشان را به بازي گرفته است. چه كنيم كه آرزوي بد نداشته باشيم و عمر بيخود نخواهيم؟! در اين مورد امام سجّاد «عَلَيهِ السَلام» در مناجاتشان مي فرمايند: «پروردگارا! اگر عمر من در راه طاعت توصرف مي شود هر چه مي تواني درازش كن تا به بركات نفس ناطقه ام افزوده شود. اما اگر قرار است اين جان من چراگاه شيطان شوداز تو مي‌خواهم زودتر جان مرا بگيري كه بيش از اين خود را بيچاره نكنم.»

معمولاً وقتي مردم پير مي شوند دو چيز در آنها تازه مي شود، يكي حرص است و ديگري آرزوهاي طولاني. حريص مي شوند وفرزندانشان را سرزنش مي‌كنند و مثلاً به آنها مي گويند: شما كه زور نداريد، ما وقتي به اندازة شما بوديم با چوبي مي توانستيم ده، بيست نفر را كتك بزنيم و ... ديگر نمي داند كه اين حرص است نه ادب و ادب آموزي. ادب آن است كه به آنها بگوييم: فرزندم! آن زمان من قدرت داشتم به گونه اي كه با چوبي مي توانستم عدة زيادي را بزنم ولي دهها فحش و چوب را بر خودم پذيرفتم و دستم را به سوي كسي دراز نكردم. همين طور آرزوهاي فراواني نيز در آنها پديد مي آيد. كه اين هر دو را بايد از وجود خود دور كنند.

نتيجة كلام اينكه 1- سوءظن ها را برطرف كنيم و قوة خيال را از هر چه نامطلوب است پاك گردانيم. 2- از آرزوهاي بيهوده و خلاف صرف نظر كنيم تا قوة خيال تطهير شود.

«و الحمدلله ربّ العالمين»

      پايان جلسة هفتم

از خدا خواهيم توفيق ادب              بي ادب محروم باشد از لطف رب

بي ادب تنها نه خود را داشت بد              بلكه آتش در همه آفاق زد

«مجلس ششم»

© طهارت قواي عمليه نفس

© نقش دستورات شرعيه در طهارت قوا

© فقه مقدمه تهذيب اخلاق

© ظهور طهارت در بدن و شكل گرفتن ملكه تسليم در نفس

 «بسم الله الرحمن الرحيم»

طهارت قواي عمليه نفس:

حضرت آقا در كتاب شريف «وحدت از ديدگاه عارف و حكيم» آخرين مرتبه اي كه در طهارت ظاهريه مطرح مي فرمايند طهارت در مراتب قواي عملي نفس است. زيرا نفس داراي قوه هاي فراواني همانند قوة باصره، قوة ذائقه، قوة شامّه، قوة غضبيه، قوة شهويّه و ... است كه با اين قوا كارهايش را انجام مي دهد. در اين بخش كتاب چنين آمده است: «طهارت ظاهره در مراتب قواي عمليه نفس مرتبه تجليه است كه نفس، قوي و اعضاي بدن را به مراقبت كامله در تحت انقياد و اطاعت احكام شرع و نواميس الهيه وارد نموده كه اطاعت اوامر و اجتناب از منهيات شرعيه را به نحو اكمل نمايد تا پاكي صوري و طهارت ظاهريه در بدن نمايان شود و در نفس هم رفته رفته خوي انقياد و ملكه تسليم براي اراده حق متحقق گردد و براي حصول اين مرتبه علم فقه بر طبق طريقه حقه جعفريه كافي و به نحو اكمل عهده دار اين امر است. فقه مقدمه تهذيب اخلاق و اخلاق مقدمه توحيد است.»

نقش دستورات شرعيه در طهارت قوي:

دستورات شرعيه در مسائل فقهي براي اين است كه نفس را در تمامي قوايش تطهير نمايد. مثلاً يكي از اسرار دستور نماز و روزه تطهير قواي ظاهرية بدن است و همچنين براي اينكه اعضاي بدن در هنگام عبادت كردن مؤدب گردند.

اگر در نماز دقت كنيد مي بينيد كه اين عمل چقدر موجب تأديب بدن است. از نحوة ايستادن گرفته تا نحوة نشستن و حركت كردن و تسبيح گفتن و حمد و سوره خواندن ... در اين بخش به كتابهايي كه در مورد نماز نوشته شده مراجعه بفرمائيد همانند كتابي كه حضرت امام (ره) به نام «آداب الصلوه» نوشته اند كه اگر شخصي بخواهد نماز بخواند چگونه بايد ادب را مراعات كند و به چه نحوي بايد اعضاء و جوارحش را تأديب نمايد تا حق نماز را در مرتبة ظاهر اداء فرمايد؟!

همچنين روزه هم براي خود آدابي دارد. روزه باعث مي گردد تا قوة شهويّه انسان كنترل شود. زيرا رسيدن دائمي غذا به نفس همان و دائم غليان يافتن قوة شهويه همان! و روزه باعث تعديل قوة شهويّه است. اگر انسان بخواهد هر غذائي را كه باعث شكوفايي قواي نفسيه اش مي شود تهيه نموده و مصرف كند به سختي مي تواند جلوي نفس را در مقابل خواسته هايش بگيرد اما اگر آن غذاها به واسطة دستورالعمل شرعيه كنترل گردد نفس در آن قوا كم كم تنزل مي كند و در اين وقت ايستادگي در مقابل آن، كار مشكلي نخواهد بود.

حضرت آقا بارها مي فرمود: نفس آنچنان سركش است كه اگر تمام يكصد و بيست و چهار هزار پيغمبر را جلوي او سر ببرند و از او خواهش كنند كه حالا ديگر رهايمان كن باز هم دست نمي كشد و انسان را رها نمي كند مگر اينكه فرموده اند: روزه نفس را مهار مي كند. لذا احكام شرعيه براي تأديب و طهارت قواي نفس به خصوص قوة شهويّه و قوة غضبيّه جعل شده اند كه اگر انسان اين دو قوه را كنترل كند مي تواند به مقدار زيادي بر خود فائق آيد.

همانگونه كه بعضي از احكام براي نزديك كردن رابطة انسان و آفريدگارش تشريع شده، بعضي از احكام نيز براي نزديكي انسان با افراد همنوعش آمده است؛ همانند دستوراتي كه در مورد پرداخت كردن خمس و زكات و كمك به فقراء و چگونگي معاملة بين دو نفر وجود دارد. بعضي از احكام شرعيه براي تنظيم روابط شخص با نظام هستي مي باشد كه باعث مي گردد او خودش را با عالم هماهنگ كند و هر طوري كه دلش مي خواهد عمل نكند؛ همانند احكامي كه در مورد وقت نماز و روزه مي خوانيم كه فرموده اند: وقت نماز مغرب و عشاء هنگام غروب آفتاب است. وقت نماز ظهر و عصر موقع زوال آفتاب است و يا اينكه فرموده اند: براي روزه داشتن از ابتداي صبح تا غروب بايد امساك از غذا كرد و يا اينكه فرموده اند هر كس به دنبال توفيق بيشتري است سحرگاهان را بيدار باشد، كه مجموع اينها دلالت بر هماهنگي شخص با نظام عالم مي كند زيرا انسان جهت برقراري ارتباط بيشتري با نظام عالم و نيز براي تشخيص زوال، براي تشخيص صبح، براي تشخيص مغرب و عشاء و ديگر مسائلي كه در رابطة نظام هستي است، سعي مي كند خود را با عالم آشنا كند، گاه براي دريافتن اين روابط به تفكر مي نشيند كه تمام اينها در ساختن انسان تأثير بسزايي دارند.  اگر ما به طور دقيق در پي انجام احكام شرعيه باشيم قواي نفس تعديل مي گردد.

در ادامه فرمودند: «طهارت ظاهره در مراتب قواي عمليه نفس، مرتبه تجليه است» تجليه جلا دادن نفس است. اصل نفس موجودي نيست كه به واسطة نماز خواندن يا روزه گرفتن پديد آمده باشد بلكه نفس حقيقتي است كه از جانب خداوند متعال آفريده شده و به وجود آمده است و بعد از آن نيز قرار است كه به واسطة احكام شرعيه رنگ گرفته و جلا داده شود. همانند اينكه ساختماني را مي‌سازند و بعد از آن به ما مي گويند تزئينش كنيد و رنگش بزنيد. پس ساختن ساختمان بخشي است و تجليه و زيبا كردن آن بخشي ديگر. ما چون خود نمي‌دانيم چگونه بايد با عالم و آفريده هاي در نظام هستي ارتباط برقرار كنيم لازم است آفريدگار نظام عالم با همان قلمي كه عالم را آفريده براي ما دستور بنويسد و رابطة بين آدم و عالم و آدم و خداي عالم راتنظيم كند. تنظيم ارتباطات به منزلة رنگ آميزي نفس ناطقه است (تا برسيم به اصل شريف علم و عمل كه دو جوهر انسان سازند).

پس تعبير «نور» در رواياتي همچون: «الوضوء نور»، «الصلوه نور»، «الصوم نور»، «الحج نور» دلالت بر اين دارد كه چراغاني كردن و آراستن منزل دل و جلا دادن ساختمان نفس ناطقه تنها به واسطة مراعات كردن احكام شرعيه متحقق است. «تكوين» اصل ايجاد موجودات را گويند و «تشريع» در خصوص انسان بوده و براي زيبا كردن آن است. لذا مي فرمايند: «مرتبة تشريع در خصوص انسان و در مرتبة تجلية اوست» احكام شرعيه باعث مي گردند كه قواي نفس به اطاعت شخص در بيايند. اگر كسي روزه گرفت، قوة شهوت را مطيع خود مي‌كند و بر او مسلّط مي شود. بر خلاف كسي كه هر روز شكمبة خود را پر مي‌كند و تا آنجا كه مي تواند مي خورد. چنين شخصي هرگز نمي تواند قوة شهوتش را كنترل كند. زيرا عاقلانه نيست كه انسان چاقوئي را به دست ديوانه اي بدهد و بعد به او بگويد: نزن كه خطرناك است. همين كه چاقوئي به او داده ايد، نهي را برداشته ايد زيرا او ديوانه است و مي زند و نهي شما را ادراك نمي كند. نفس نيز قبل از اينكه ساخته شود همانند يك ديوانه است كه اگر انسان بدون دستورات اسلامي بخواهد چاقو را به دستش بدهد، خطرناك است. براي خلع سلاح كردن نفس ناطقه بايد قوة غضب و شهوت را از او بگيريم. بهترين راه آن روزه گرفتن و گرسنگي كشيدن است زيرا نفس اگر گرسنه باشد مطيع مي شود.

نكتة قابل عرض ديگر اين كه شارع مقدس احكام را براي دفع گناه فرستاده نه رفع گناه! زيرا فرق است بين دفع كردن و رفع كردن. اگر انسان قبل از عارض شدن بيماري به نزد پزشك برود وبراي تداوم سلامتي خود از او دستورالعمل بگيرد يا اينكه در آستانة مريضي قرار گيرد و پزشك به او بگويد اگر مي خواهي مريضي در تو وارد نشود بايد اين كارها را انجام دهي در اينجا علاج قبل از وقوع گرفتاري را در اصطلاح عرب «دفع» مي گويند. همانند آنچه كه در واكسينه كردن كودكان رخ مي دهد كه به منزلة قوي كردن بدن بچه و دفاع اودر برابر امراض بعدي است. اما اگر انسان صبر كند تا مريضي بر او عارض شود و بعد به فكر علاج آن بيفتد در اين صورت عرب مي گويد: اوبه دنبال «رفعِ» مرض است. پس دفع، علاجِ قبل از مرض است و رفع علاجِ بعد از مرض.

شريعت مطهره به دنبال اين است كه از انسان دفع امراض روحي كند و نگذارد جان او مريض شود و لذا از همان ابتداي پديد آمدن نطفه براي پدر و مادر دستورالعمل صادر مي كند كه اگر مي خواهيد بچه دار شويد نبايد در فلان شب مجامعت نمائيد و يا اينكه فرموده در آن حال نبايد رو به قبله باشيد، و نيز بايد در حال سيري و يا گرسنگي شديد باشيد و دهها دستورالعمل ديگر كه در اين بخش عنوان شده است. اگر هر كدام از اين دستورات مراعات نشود در آينده در روحيه فرزند تأثير منفي مي گذارد و براي اومشكلاتي پديد مي آورد.

مادر عزيز! در مدت نه ماه حمل، زهدان تو امانتدار نظام عالم است. رحم تو عرش خدا و لوح محفوظ حق مي گردد. به تعبير حضرت آقا خداي عالم سراسر عالم را مشك زني مي كند و نطفه اي را به عنوان عصاره و زبدة نظام آفرينش به دست مي آورد و آن را به مادر عزيز مي سپارد. بدين گونه جايگاه مادر در نظام هستي روشن مي شود كه خداوند، عالَمِ خلق شده را خلاصه مي كند و تحويل زن مي دهد و به او مي گويد كه از اين خلاصه، انسان بساز.

پس اي مادر! تو نيز بيا و در طي نه ماه حاملگي با وضو باش و ذكر خدا بگو و غيبت نكن و خود را به دروغ گفتن عادت مده، تا نهال درخت وجودي جان تو و همسرت، فاسد به بار ننشيند و فرزند سالم به دنيا آوري.

همان گونه كه به عرض رسيد نوعاً دستورات شرعي جهت دفع امراض انساني است اما اگر احياناً انسان دچار خطا و اشتباهاتي شد و احكام فقهيه را مراعات نكرد، براي او راهي به نام «توبه» باز كرده اند. كه توبه جهت رفع گناه است نه دفع گناه. فقه فقط عهده دار مسائل تشريع است كه اگر انسان به واسطة دستورات فقهيه نتوانست جلوي نفس خود را بگيرد از آن به بعد علم كلام متكفّل او مي شود و راه توبه را برايش باز مي كند. آنجا ديگر فقه نمي تواند جوابگو باشد. فقه فقط مي گويد من دستور خود را صادر كردم اما اگر عمل نكردي از آن به بعد به عهدة من نيست. همانند اينكه معلم به شاگردش مي گويد براي قبول شدن دستور من اين است كه اينگونه درس بخواني و اين مقدار به كلاس بيايي كه اگرمراعات نكني من عهده دار تو نخواهم بود، بلكه خود متكفّل خودت هستي. لذا فقيه هيچگاه متكفّل گناه مردم نمي شود.

نتيجه آن كه اگر انسان تن به احكام شرعي دهد هم قواي نفس را مطيع نفس مي كند و هم نفس را مطيع خودش قرار مي دهد. وبر اساس انقياد قواي نفس براي نفس، طهارت در نفس ظاهر مي شود.

فقه، مقدمه تهذيب اخلاق:

در عبارت آمده است: «... و براي حصول اين مرتبه علم فقه بر طبق طريقة حقة جعفريه كافي و به نحو اكمل عهده دار اين امر است.» از آنجا كه اكثر مسائل فقهي ما از زبان مطهّر امام صادق«عَلَيهِ السَلام»  يا امام محمد باقر«عَلَيهِ السَلام»  بيان شده است فقه ما را تعبير به «فقه جعفري» يا «فقه باقري» مي كنند. زيرا در ميان ائمه«عَلَيهِم السَلام»  فقط اين دو امام بودند كه به واسطة قرار گرفتن  در شرائط زماني مناسبي، توانستند احكام شرعية بيشتري بيان كنند، و حوزة علميه تشكيل دهند و طلبه تربيت كنند و به «زراره ها» حديث بياموزند. بر همين اساس فقهِ ما را به «فقه جعفري» نام گذاري كردند چه اينكه مذهب ما به «مذهب محمدي» معروف شده است.

در ادامه آورده اند: «فقه مقدمة تهذيب اخلاق و اخلاق مقدمة توحيد است» براي راه يافتن به بارگاه توحيد و خداشناسي ابتدا بايد به دستورات فقهيه عمل كرد و بعد بايد صاحب اخلاق نيكو شد و بعد از آن وارد بحث حكمت و توحيد شد. پس در حقيقت، فقه فرع اخلاق و اخلاق فرع بر حكمت و حكمت فرع بر توحيد است و اخلاق اصل فقه و توحيد اصل حكمت و حكمت اساس اخلاق است زيرا هميشه آنچه مقدمه است فرع و آنچه ذي المقدمه است اصل مي باشد لذا راه شريعت اولين مرتبة سير انساني است.

البته لازم به توضيح است كه احكام شرعيه بعد از راه يافتن انسان به مرتبة تهذيب اخلاق و خداشناسي، همچنان باقي مي ماند و تا آخرين لحظات زندگي انسان، جاري است واز او دست بردار نيست. انسان بايد دستورات فقهيه را به عنوان نردبان ترقّي و تعالي نفس و جان و براي تطهير حقائق دروني و مراتب وجودي خود دائماً رعايت كند. اين بحث را بسط وافري نياز است كه «لعل الله يحدث بعد ذلك امراً».

ظهور طهارت در بدن و شكل گرفتن ملكه تسليم در نفس:

وقتي انسان در ذات و نفس خود طهارت پيدا كند، همين طهارت در بدن او هم ظاهر مي شود كه مي بينيد اگر شخص حقيقتاً نماز خوان و روزه گير باشد، در چهرة او تأثير گذاشته و روي اورا زيبا مي كند و به همين منوال نيز چهرة افراد و اشخاص اجتماع مطابق با گناهانشان برمي گردد.

هميشه چهره خبر از درون مي دهد. خداوند متعال در سورة فتح (آية 30) مي‌فرمايد: «سيماهم في وجوههم منّ اثر السّجود» كه اگر كسي در پيشگاه حق متعال به برنامه هاي شريعت الهيه عمل كند صورت او مطابق اعمالش زيبا مي‌گردد و نشان مي دهد كه در درون چه دارد.

حضرت علامه در ادامه مي فرمايند: «در نفس هم رفته رفته خوي انقياد وملكه تسليم براي اراده حق متحقق مي‌گردد» تمام هدف انسان اين است كه خود را تسليم خدا كند و تا شخص قواي خود را تسليم خود نكند نمي تواند خودش را تسليم خدا كند و بايد آنقدر در عمل به احكام شرعيه تثبّت به خرج دهد تا آن اطاعت و تسليم براي او ملكه شود.

«ملكه» صفت راسخة در نفس را گويند. اگر كسي آنقدر سيگار بكشد كه ديگر نتواند خود را از آن جدا كند، به چنين شخصي مي گويند: «سيگار كشيدن براي او ملكه شده» برخلاف كسي كه تازه شروع به سيگار كشيدن كرده است، او به راحتي مي تواند سيگار را كنار بگذارد. صفت ملكه شده آنچنان در نفس ريشه مي كند كه برداشتن و قطع كردن آن، به راحتي ممكن نيست. به تعبير خودمان مي گوئيم: «ترك عادت موجب مرض است» در امور معنوي هم همين گونه است. گاهي صفت جود و بخشش چنان در شخص رسوخ مي‌كند كه اگر او روزي را بدون بخشش بگذراند، ناراحت است. يا اينكه شخصي آنچنان مهمان دوست است كه اگر روزي در منزلش مهمان نيايد، ناراحت مي شود. نفس نيز با رعايت متداوم احكام شرعيه، قوايش را به تسليم خود در مي آورد و طهارت ظاهرية بدن را تأمين مي كند اما اگر عمل كردن به احكام شرعيه را ترك گويد قواي او نيز از تسليمش سر باز مي زنند و بار ديگر نجاست ظاهر او را فراهم مي‌آورند.

«و الحمدلله ربّ العالمين»

    پايان جلسه ششم