چكيده

گوهر گرانبهاي جواني ، به سبب برخورداري از استعدادها و قابليت شكوفايي و رشد، بـزرگـان ـ اعـم از والديـن و اجـتماع ـ را به دقت در ارتباط با جوانان وا مي دارد. يكي از پـرسـش هـاي بـنـيـادي در راه نمودن به جوان آن است كه با چه شيوه اي و چگونه با اين نـسـل رو بـه رو شـويـم ؟ شـايـد در ابـتـداي امـر ايـن سـئوال آسـان و سـهـل نـمـايد ولي آن گاه كه با پيچيدگي هاي دوران حساس و سرنوشت سـاز جـوانـي و ظـرافـت هـاي شـخـصـيـتـي او مـواجـه شـويـم . اهـمـيـّت سئوال و نيز سختي پاسخِ به آن ، خود را بهتر آشكار مي سازد. اين مقاله بر آن است تا بـا اسـتـفـاده از آمـوزه هـاي ديـنـي و تـوصـيه هاي متخصصانِ ارتباطي ، روش هاي صحيح ارتباط با نسل جوان را به اختصار تبيين نمايد.

كليد واژه ها: روش شناسي ، ارتباط، انواع ارتباط، جوان

مقدمه

بـدون تـرديد آسيب پذيرترين و در عين حال پر انرژي ترين و با ارزش ترين قشر از اقـشـار جـامعه ، جوانان هستند. جوانان به مثابه آينده سازان و گردانندگان آينده جامعه ، اصلي ترين سرمايه هر كشور محسوب مي شوند.

فـرايـنـد تـغيير در نگرش و رفتار جوانان در مقايسه با بزرگسالان راحت تر انجام مي پذيرد، چرا كه بعد احساسي نگرش و بينش جوانان نسبت به افراد و پديده هاي مختلف ، بسيار مهم و در عين حال سريع التغيير است ؛ در حالي كه بزرگسالان پاي بند و مقاومت فـكـري بـيـشـتـري نـسـبـت بـه باورها، ارزشها و اعتقادات از خود نشان مي دهند. بنابراين بـسـيـار طـبـيـعـي و مـنـطـقـي بـه نـظـر مـي رسـد كـه مـخـاطـبان اصلي دشمنان فرهنگي ، نسل جوان جامعه باشد.

بـراي مـصـونـيت بخشي جوانان از آسيب هاي فردي و اجتماعي و هدايت و راهنمايي آنان لازم اسـت كـه بـا جـوانـان ارتـبـاط مـؤ ثـر و مـفـيـد بـرقـرار كـنـيـم يـعـنـي در دل جوانان جايي براي خود باز و محبت آنان را جذب كنيم . بدون ارتباطات مؤ ثر اجتماعي جـوانـان نـمـي تـوانـند به رشد و شكوفايي مطلوب شخصيت برسند. اگر فرماندهان ، مـديـران ، مـربـيـان و مـبـلغـان با راهبردهاي ياري بخش رفتار ارتباطي با جوان آشنايي كافي داشته باشند قطعا مي توانند با ارائه رفتار ارتباطي كار آمد، سازنده و مؤ ثر، مسائل جوانان را به نحو شايسته اي حل نمايند.

1. بررسي مفهومي

روش ((Method)): مـجـمـوعـه شـيـوه هـا و تدابيري كه براي شناخت حقيقت و بركناري از لغزش به كار برده مي شود.213

روش شـناسي ((Methodlogy)): مطالعه منتظم و منطقي اصولي است كه تفحص علمي را راهبري مي كنند.214

جوانان و جواني : جواني ، مرحله اي بي بديل از عمر انسان است كه پس از پايان دوره ي نـوجـوانـي ، يـعني از 16 سالگي آغاز مي شود و بيش از دوره بزرگسالي در حدود 24 سالگي پايان مي يابد. شرايط و ويژگي هاي خاص دروه جواني ، آن را از ديگر دوره ها جدا مي سازد.215

چـيستي ارتباط: ارتباط عبارت است از ((فن انتقال اطلاعات ، افكار و رفتارهاي انساني از يـك شـخـص بـه شـخـص ديـگـر))216 و يـا: ((جـسـت و جـو بـراي دسـت يـافـتـن به كليه وسايل و امكانات موجود براي ترغيب و اقناع ديگران .))217

كُلودْشِنِنْ در كتاب ((نظريه هاي رياضي ارتباط)) مي نويسد:

ارتـبـاط عـبـارت اسـت از تـمـام روش هـايـي كـه از طـريق آن ممكن است ذهني بر ذهن ديگري تـاءثـيـر بـگذارد. اين عمل نه تنها با نوشته يا صحبت كردن ، بلكه حتي با موسيقي ، هنرهاي تصويري ((تئاتر)) و عملا تمام رفتارهاي انساني عملي است .218

پس ارتباط پديده اي است كه باعث شكل گيري نظام نگرشي ، فكري ، عاطفي و رفتاري مي گردد.

انـواع ارتـبـاط:219 بـه طـور كـلي پـيـام دهـنـدگـان مـي تـوانـنـد بـه چـهـار شكل با مخاطبان خود ارتباط برقرار نمايند.

گـفـتـاري (كـلامـي ): در ايـن نـوع ارتـبـاط اطـلاعـات و افكار از طريق زبان و گفتار به ديگران منتقل مي شود.

شـنـيـداري : ايـن نـوع ارتـبـاط بـيـشتر از روش گوش دادن به حرف ديگران صورت مي گيرد. از ميان چهار راه ارتباطي (خواندن ، نوشتن ، حرف زدن و گوش دادن ) 75 ارتباطات افراد از طريق گفتاري و شنيداري صورت مي گيرد.

نـوشـتـاري : ارتـبـاطـي اسـت كه در آن ، اطلاعات از طريق قلم بر كاغذ نقش مي بندد و از طريق مطالعه ، به خواننده منتقل مي شود.

ديداري : ارتباطي است كه اطلاعات ميان افراد از طريق ديدن و خواندن صورت مي گيرد. جامعه شناسان ارتباطي معتقدند كه 25 ارتباطات افراد از طريق نوشتن و خواندن صورت مي گيرد، يعني 11 از راه نوشتن و 14 از راه خواندن .220

2. فرايند ارتباط با جوان

1 ـ 2. پيام دهنده

پيام دهنده فردي است كه پيام خود را با استفاده از روش ها و ابزارهاي مشروع به مردم مي رسـانـد. هـر فـردي تـوانـايـي و صلاحيت ارتباط با جوانان را ندارد. جز اينكه داراي دو ويژگي مهم باشد كه عبارتند از:

الف . اعـتـبـار:

اعـتـبـار بـه ايـن مـعـنـاسـت كـه چـقـدر جـوانـان پـيـام دهـنـده را قبول دارند و حرف او را مي پذيرند. اعتبار و محبوبيت پيام دهنده تحت تاءثير عواملي است از جمله :

يـك . تـخـصـص : هـر چـقـدر پـيام دهنده ، در پيامي كه مي دهد تخصص علمي داشته باشد، پيامش ‍ براي مخاطبان خود اعتبار بيشتري دارد و زماني كه پيام گيرندگان به تخصص و تبحر علمي فرد پيام دهنده اعتماد پيدا كردند، سخنان او را مي پذيرند.

دو. مهم بودن : به هر ميزان شخصيت پيام دهنده براي پيام گير مهم باشد، به همان ميزان پـيـام دهـنـده را مـي پـذيـرد و وقـتـي او را بـپـذيـرد، حـرفـهـايـش نـيـز قابل قبول تر است . مهم بودن فرد پيام دهنده بستگي به پايگاه اجتماعي ، ميزان نفوذ او در بـيـن مـردم و تـجـربـيـاتـش دارد. اصولا رهبران هر گروه در هر جامعه براي اعضاي آن گروه ، در شمار افراد مهم هستند.

سـه . بي غرض بودن : پيام دهنده در صورتي در رساندن پيام و القاي آن به مخاطبان خـود مـوفـق اسـت كـه پيام خود را بدون هيچ غرض و نفع شخصي به پيام گيرنده ارائه نـمـايـد و اگـر ايـن اعـتـمـاد بـراي پـيـام گـيـرنـدگـان (جـوانـان ) حـاصـل شـود زمـيـنـه ارتـبـاطـات بـيـشـتـر را بـراي مـربـيـان بـا نسل جوان فراهم مي كند.

چـهـار. قـانـع سـازي به طور غير مستقيم : اگر تلاش مبلغان و مربيان آموزشي و ديني ، رسـانـدن پـيـام خود به جوانان به طور مستقيم باشد و بخواهند آنان را بدين شيوه تحت قـرار دهـنـد در بـاورانـدن پـيـام خـود به جوان ، چندان موفق نخواهند بود، لكن اگر پيام دهـنـدگـان در تـبـليـغ و پـيـام خـود به نسل جوان طوري وانمود كنند كه قصد متقاعد كردن مـستقيم جوانان را ندارند و تنها براي آشنا كردن آنها به پيامهاي دين تلاش مي كنند، در ارتباطات خود موفق خواهند بود.221

پـنـج . بـصـيـرت و آگـاهـي : روش بـيـنـي ، دانـايـي ، هـوشـمـنـدي ، عقل ، درايت و معرفت عميق از مهم ترين اركان شخصيت پيام دهندگان است . مربيان ، معلمان و مـبـلغـانـي كـه ايـن ويـژگـي هـا را نـدارنـد، نـبـايـد گـام در عرصه تبليغ و ارتباط با نـسل جوان بنهند، زيرا اگر پيام دهنده ناآگاهي ، پيام گيرندگان متعددي را از روي بي بـصـيـرتـي و نـاآگـاهـي راهـنـمـايـي كـنـد، خـسارت جبران ناپذيري به عمر و زندگي نـسـل جـوان وارد سـاخته است . فرجام اقدام كننده بي بصيرت در روايتي چنين ترسيم مي شود:

اَلْعـامـِلُ عـَلي غـَيـْرِ بـَصـيـرَةٍ كـَالسـّائِرِ عـَلي غَيْرِ الطَّريقِ، لايَزيدُهُ سُرْعَةُ السَّيْرِ اِلّا بُعْدا222

عـمـل كـنـنده بي بصيرت چون رونده خارج از جاده است كه سرعت راهپيمايي ، او را از مقصد دور مي كند.

شـش . خـيـرخـواهـي و خـلوص نيّت : به راستي مبلغان و مربيان ، به عنوان پيام دهندگان بايد از اعماق قلب خويش ، خيرخواه نسل جوان بوده و از سر احسان و خلوص نيّت با آنان مـواجه شوند، چون خيرخواهي و خلوص نيت حقيقي پيام دهندگان براي جوانان اثر وضعي مـعجزه آسايي دارد. خيرخواهي و اخلاص مبلغان اكسير گرانبهايي است كه همه زحمات مبلغ و ارتـبـاط گـر را بـارور مـي سـازد و چنان تاءثيري در گفتار و كردار او مي گذارد كه نـسـل جـوان را شـيـفـتـه خـود مـي كـنـد و آنـان را بـه پـذيـرش پـيـام انـقـلاب و عمل به آن وا مي دارد. مقام معظم رهبري در اين باره مي فرمايد:

اخلاص ، شرط اصلي تبليغات است ، اگر از بالاترين سطوح تا پايين ترين سطوح ، ذرهّ اي اغـراض ‍ شـخـصـي بـه مـيـان آمـد تـبـليـغـات خـراب مـي شـود. ركـن اوّل تـبـليـغـات و سـرآغـاز آن به نام خدا و اتمام آن براي خداست والّا اگر بر خلاف اين بـاشد ديگر تبليغ نيست ... در صورتي مي توانيم كيفيت كار تبليغاتي را بالا ببريم كه تبليغ واقعا براي خدا و در راه خدا باشد.223

هـفـت . ايـمان به هدف و محتواي پيام : ايمان و باور قلبي به پيام و اهداف آن ، پشتوانه مـحـكـمي است كه پيام دهنده و مبلغ را در امر رساندن پيام ياري مي رساند. از همين رو پيام دهـنده پيش از اقدام به ارتباط و رساندن پيام بايد ايمان و باور خود را نسبت به پيام و اهـداف آن بـسـنـجـد و آنگاه كه مطمئن گرديد خود به محتوا و اهداف پيام باور قلبي دارد، بـه ارتـبـاط بـا جـوان و ابـلاغ پـيـام مـبـادرت ورزد. بـديـهـي اسـت كـه ((سـخـنـي كـز دل برآيد، لاجرم بر دل نشيند.))

هـشـت . ايـمـان بـه تـوانـايـي هاي جوان : در كنار ايمان به هدف و پيام ، پيام دهنده بايد ايـمـان قاطع و باور حقيقي به توانايي ها و شايستگي هاي جوان هم داشته باشد. بايد بـه قـدرت انساني جوان كه توانايي ها و استعدادها و صلاحيت هاي فراواني در او پديد مـي آيـد اعـتـراف كرد و به منزلت و شخصيت جوان ايمان و اذعان داشت . تا به جوان حرمت ننهيم و او را به رسميت نشناسيم ، نمي توانيم با او ارتباط برقرار كنيم .224

ده . شـنـاخـت زمـان و مكان : شناخت زمان و مكان يعني موقع شناسي ، تشخيص وضع و مقام و محل در هر مكان و هر زمان به مقتضاي آن عمل كردن ، يكي از ويژگي هاي اصلي فرد پيام دهـنـده ، مـوفـق اسـت . شـنـاخـت عـامـل زمـان و مـكـان بـيـان مـطـالب را در پـذيـرش و استقبال فراوان مواجه مي كند. استاد مطهري در اين زمينه مي فرمايد:

عـلمـاي امـت اسـلاميه بر حسب وظيفه و مسئوليتي كه دارند، عالم ترين مردم به زمان خويش خـواهند بود، زيرا تشخيص مقتضيات واقعي زمان از مقتضيات انحراف اخلاقي و انحطاطات روحـي انـسـانـهـا، بـدون آشـنـايـي بـا روح زمـان و عـوامـل دسـت انـدركـار سـاخـتـمـان زمـان و جـهـت سـيـر آن عوامل ، امكان پذير نمي باشد.225

استاد در ادامه مي افزايد:

بـدون شـك مهم ترين مسئله اي كه اديان به و بالاخص اسلام دراين عصر با آن مواجه است همين مسئله است . نسل جديد جز درباره تحول و دگرگوني و نوطلبي و درك مقتضيات زمان نمي انديشد. در مواجهه با اين نسل ، اولين سخني كه به گوش مي رسد همين است .226

نـه . هـمـاهـنگي كردار و گفتار: پيام دهنده بيش از همه و پيش از آن كه به تبليغ و دعوت نـسـل جـوان قـيـام كـنـد، بـايـد بـه يـافـتـه هـاي خـويـش عـمـل كـنـد تـا نـسـل جـوان پيش از شنيدن گفتار و پيام او، كردار نيك او را مشاهده كنند. چنين كـاري كـه نتيجه ايمان پيام دهنده به پيام خود است ، از نظر رواني بر تاءثير پيام مي افـزايـد و نـسل جوان با ديدن هماهنگي گفتار و كردار مبلغ ، بهتر به گفته هاي او ايمان مـي آورد و بـه درسـتـي آن مـطـمـئن مـي شـود. در فـرهـنـگ اسـلامـي پـيـام دهـنـده اي قـابـل تـقـديـر و تـجليل است كه پيش از راهنمايي ديگران ، خود راه ايمان ، هدايت و انجام عمل صالح را بپيمايد؛ كه گفته اند: ((دو صد گفته چون نيم كردار نيست !))

ده . فروتني و برخورد نيك : در فرايند پيام رساني ميان پيام دهنده و پيام گير، ارتباط فـكـري و عـاطـفـي يـك ضـرورت اسـت كـه بـايـد پـيـام دهـنـده ارتـبـاط خـود را بـا نـسـل جـوان در فـضايي صميمي برقرار كند.لذا هر ارتباط موفقي ميان پيام دهنده و پيام گـيـرنـده مـسـتـلزم فـروتـنـي و بـرخـورد خـوش ‍ پـيـام دهـنـده مـي بـاشـد. رسـول گـرامـي اسـلام مـدارا و خـوش بـرخـوردي بـا مـردم را يـك دسـتـور كلي براي همه پيامبران دانسته مي فرمايد:

اِنّا اُمِرْنا مَعاشِرَ اَلْانبِياء بِمُداراةِ الناس 227

ما گروه پيامبران دستور يافته ايم كه با مردم مدارا كنيم .

استاد مطهري در اين باره مي فرمايد:

كـسـي كـه مـي خـواهـد پـيـامـي را بـه مـردم بـرسـانـد، بـايـد در مـقـابـل مـردم ، در نـهايت درجه فروتن باشد، يعني پرمدعايي نكند، اظهار انانيّت و منيّت نكند و مردم را تحقير نكند.228

فروتني و برخورد نيك پيام دهنده با نسل جوان اثر مستقيم در عملكرد تبليغاتي او دارد و ضـمـن خـوشبين كردن مخاطبان نسبت به پيام دهنده ، زمينه باور بيشتر پيام را براي جوان فراهم سازد. در منابع ديني براي تواضع پيام دهنده (مبلغ ) فوايد و نتايجي بيان شده است از جمله محبت و دوستي ، رفعت و سربلندي ، گسترش خوبي ها...229

ب . جذابيت جسماني و ظاهري :

آراسـتـگـي و زيـبـايـي را خـداونـد دوسـت دارد، زيـرا خـداوند خود زيباست و دين اسلام بر زيـبـايـي و پـاكـيـزگـي بـنا نهاده شده است . مردم نيز به صورت فطري به پاكي و نـيـكـويـي و زيـبايي ظاهري نيز گرايش دارند. پيامبر اسلام ، اين برترين و بالاترين پـيـام رسـان عـالم هـسـتـي هـمـواره آراسـته و پاكيزه و معطر بود و همين صفات ، بر پيام رساني ايشان تاءثير فوق العاده داشت . از همين رو اولين گام براي موفقيت پيام دهنده ، آراستگي ، پيراستگي و جذابيت ظاهر است .

بـنـابـراين فرمانده ، مدير، مبلغ ، مربي و هر كس كه مي خواهد با جوان ارتباط برقرار نـمـايـد بـايـسـتـي در اوليـن بـرخـورد خـود، با دلپذيري نوع و رنگ پوشاك حتي نوع اصـلاح سـر و صـورت و طـرز حـركـاتـش ، رخـنـه در دل جـوان نـوگـراي صـاحـب ذوق و داراي روح لطـيـف بـيـفـكـنـد و بـتـوانـد در هـمـان مواجهه اول جـوان را بـه خـود جلب و جذب كند. اگر پيام دهنده رعايت جاذبه هاي صوري را بكند، ناخودآگاه نسل جوان ميل به برقراري ارتباط با او را در خود احساس خواهد كرد. لذا پيام دهـنـدگـان بـراي آراسـتـگـي و جـذابـيـت ظـاهـري بـايـد بـه پـاكـيـزگي بدن ، لباس ، مـحـل كـار و زنـدگـي ، رعـايت بهداشت دهان و دندان ، پيراستن و شانه كردن موهاي سر و صـورت ، پـوشـيـدن لبـاسـهـاي مـتناسب با شاءن و شخصيت خويش و به كاربردن عطر توجه خاصي نمايد.230

2 ـ 2. پيام

پـيـام دومـيـن مـرحـله ارتـبـاطي است كه بايد از محتوا، جذابيت ، كارآيي و درك فرهنگ زمان برخوردار باشد. يك پيام بايسته و شايسته داراي ويژگي هاي زير است :

يـك . كـارآيـي : گـسـتـره نـفـوذ مـعـنـوي پـيـام صـرف نـظـر از حـق بـودن ، جـامـع و كـامـل بـودن و عـقـلاني بودن مي تواند محك ارزشمندي در فرايند ارتباطي محسوب شود. بـه ايـن معنا كه هر چه پيام از محتواي بهتري برخوردار باشد، كاربرد و نفوذ بيشتري خـواهـد داشـت . كـارآيـي سـريـع و عـمـيـق و گـسـتـرده هـر پيامي در دو بعد افقي و عمودي قابل بررسي و مطالعه است .

مـنـظـور از كـاربـرد و كـارآيـي افـقـي پيام ، گستره نفوذ پيام در زمان و مكان است كه در سطوح مختلف جوامع و اقشار گوناگون مردم ، جريان مي يابد.

كـاربـردي و كـارآيـي عـمـومـي بـيـانـگـر مـيـزان نـفـود آن پـيـام در اعـمـاق فـكـر و دل انسانها و تاءثير آن در انديشه و عمل جوامع است كه بدون شك ، پيام الهي در اين بعد نـيـز مـقـام برتر را به خود اختصاص ‍ داده و عميق ترين اثر را در جامعه بشري بر جاي گذاشته است .231

دو. محرك عواطف بودن : پيام مبلغان در عين عقلاني و كارآيي و با نفوذ بودن ، بايد محرّك عـواطـف و احـسـاسـات نـسـل جـوان بـاشـد. لذا ارتـبـاط مـؤ ثـر بـرقـرار كـردن بـا نسل جوان بدون شناخت كانون عواطف و احساسات او ميسر نيست . بنابراين مربيان آموزشي در فـرايـند ارتباطي با جوان بايد پيام خود را به صورت ساده و آسان و عاطفي مطرح نمايد تا فرصت ارتباط نزديك و صميمي بيشتر ايجاد شود.

سـه . تـنـاسـب بـا نـياز مخاطبان (نياز سنجي ): پيام بايد متناسب با قدرت فراگيري ، طـرز تـفـكر، شايستگي ، فرهنگ و پرسشهاي اصلي مخاطبان تنظيم شود. نياز سنجي در پـيـام بـه قـدري مهم مي باشد كه تمام پيامبران الهي در راه تبليغ دين ماءموريت يافته اند كه به اين امر مهم توجه نشان دهند. پيامبراكرم (ص ) مي فرمايد:

اِنّا مَعاشرُ الْانبياءُ اُمِرْنا اَنْ نُكَلّمَ النّاسَ علي قَدر عُقُولِهِم .232

ما پيامبران ماءموريم كه در سطح درك مردم سخن بگوييم .

استاد مطهري مي فرمايد:

بـراي ايـن كه محتواي يك پيام غني باشد، بايد با احساسات بشر انطباق داشته باشد. توافق با احساسات و تا حدي اشباع احساسات عالي بشر و هماهنگي با نيازهاي زندگي و نـيازهاي عملي و عيني بشر از ديگر شرايط غني بودن محتواي يك پيام است . اگر پيام با نيازهاي طبيعي بشر ضديت داشته باشد نمي تواند موفق باشد.233

تـوجـه بـه نـكـاتي چون ، سن ، جنس ، سطح ، تحصيلات ، ويژگي هاي روحي و رواني مخاطبان و توجه به زمان و مكان ارائه پيام مي تواند پيام دهندگان را در شناسايي نياز مخاطبان كمك شاياني نمايد.

چـهـار. روشـن و گـويا بودن : ويژگي ديگر پيام ، روشن و گويا بودن است . امروز از نـخـسـتـيـن واجـبـات بـراي مـربـيـان و مـبـلغـان بـراي ارتـبـاط مـؤ ثـر بـا نـسـل جـوان بـه كارگيري ادبيات دلنشين و فراخور طبع و سطح جوان ، و به عبارتي ، اسـتـفـاده از ادبـيـات صـحـيـح و روشـن بـه جاي ادبيات مخلق و واژه هاي پيچيده است . همه پـيـامـبـران الهـي نـيـز مـاءمـور بـودنـد كـه پيام خود را صريح و روشن به گوش ‍ مردم برسانند. از علي (ع ) نقل شده كه مي فرمايد:

اگـر پـيـامـي مـزين به اسلوب و بينش خاصي شود به گونه اي كه همگان آن رابفهمند جزء برترين پيام ها و گفتار خواهد بود.234

اسـتـاد مـطـهـري در شـمـار مـوفـق تـرين متفكراني است كه ساده گويي و ساده نويسي از مشخصات بارز او بود و تاءثيري كه در نسل جوان گذاشت ناشي از ارائه تفكر مكتبي و اسـلامـي بـه صـورت مـجـمـوعـه مـنـسـجـم ، واحـد، غـنـي ، روشـن و در عـيـن حال ، ساده و گويا بود. استاد مطهري معتقد است :

آن دعوت كننده اي در دعوت خودش به نتيجه مي رسد كه بلاغش مبين باشد و بيانش در عين اينكه در اوج حقايق است ، ساده و روشن باشد.235

پـنـج . كـاربـردي بـودن : اگـر پـيـامـي بـا عـبـارت سـاده ، كـوتـاه ، پـربـار و در عين حـال عـلمـي در قـالب ادبـيـات روز جـهـت گـره گـشـايـي بـه پـيـام گـيـرنـده مـنتقل شود، آن پيام كاربردي خواهد بود. در مسائل آموزشي و تربيتي براي تقريب ذهن و زدودن آثـار خـسـتـگـي مـخاطبان ، يكي از ابزارهاي كارآمد، استفاده از كلمات روان و ساده ، تمثيل است .

پـيـام ـ بـه ويژه پيامها با باري علمي ـ اگر به جا و مناسب و به طور روشن ، كوتاه و همراه باتمثيل و تشبيه بيان شود عمق مطلب را مجسم كرده ، تاريكي هاي آن را مي زدايد و افق نگرش پيام گيرندگان را بازتر مي سازد.236

شـش . هـمـاهـنـگـي بـا فـطرت : پيامي كه هماهنگ با فطرت بشر باشد پيامي جاودانه و فـراگـيـر خـواهـد بـود و اسـلام در وضـع قـوانـيـن و مـقـررات خود رسما احترام فطرت و وابستگي خود را به قوانين فطري اعلام نموده است .

استاد مطهري بر اين باور بودند كه :

اگـر جـمال حقايق و معارف دين بر جان پاك و خرد سالم بشر عرضه شود و احساس نياز انـسـانـهـا بـه ديـن زنـده شود، خود، به دين روي خواهند آورد... و وظيفه ما اين است كه اين احساس احتياج به دين (فطرت ) را در بشر بيدار كنيم و اين امر مورد نياز را به اين بشر محتاج عرضه بداريم .237

بـزرگـتـريـن پـشـتـوانـه پـايـدار در مـبـارزه حـق عـليـه بـاطـل تـكـيه گاه فطرت است . رمز موفقيت امام حسين (ع ) به عنوان يك پيام دهنده دين اين بـود كـه مردم را به توحيد و عدالت دعوت كرد و چون اين دعوت با فطرت آنها هماهنگي داشت ، توانست انسانهاي هدايت پذيري چون حرّبن يزيد رياحي را جذب كند.238

3 ـ 2. كانال ها و ابزارهاي ارتباطي

ابزار ارتباطي يكي ديگر از اركان پيام گزاري است كه امر ارتباط بدون آن سامان نمي يابد و توجه بدان يكي از رمزهاي موفقيت مديران ، مربيان و مبلغان ديني است . امروزه از جمله ضروري ترين وظايف مديران تبليغاتي و ارتباطي ، شناخت انواع ابزارهاي تبليغي كـاربـري آنـهـا شـنـاخـت و نـحوه تاءثير گذاري اين ابزارها بر مخاطبان است . پيشرفت صـنعتي ، تخصصي شدن و تكامل روز افزون زندگي بشر و برخورد افكار و عقايد در جـوامـع مـخـتـلف ، بـه كـارگـيـري ابـزارهـاي ارتـبـاطـي ، تـنـوع سـاخـتـاري و تـحـول روزمـرّه ابـزارهـا، هـمـگـي بيانگر اين مطلب بسيار حياتي است كه پيام دهندگان بـايـسـتي هر چه بيشتر خود را به اطلاعات جديد در مورد ابزارهاي ارتباطي مجهز كنند و تـوانمندي خود را در به كارگيري و استفاده مطلوب از آنها افزايش دهند. استاد مطهري در زمينه به كارگيري ابزار تبليغاتي مناسب مي فرمايد:

دومـيـن شـرط بـراي كـسي كه حامل يك پيام است اين است كه ... بايد بداند چه ابزاري را مورد استفاده قرار بدهد و چه ابزاري را مورد استفاده قرار ندهد.239

امروزه ضرورت هدايت جامعه بويژه نسل جوان از اهم وظايف عالمان ديني است . اسلام براي رهـبـري و هـدايـت نـسـل جـوان وسـيله و روش ثابتي معين نكرده است ، بلكه يافتن روشهاي رهـبـري نـسـل جـوان مـي تـوانـد بـا توجه به عامل زمان و مكان ، فرهنگ ، شرايط و افراد دگـرگـون شـود. از سـوي ديـگـر نـيـك اسـت بـدانـيـم كـه وسـيـله هـدايـت ايـن نـسل با نسلهاي گذشته بسي متفاوت است . هر زماني وسيله ارتباطي خاص آن زمان را مي طـلبـد. به طور حتم ، به كاربردن ابزار ارتباطي جديد، هم بر سرعت پيام رساني مي افزايد و هم به دليل آشنايي نسل جوان با آن ، بر تاءثير محتواي پيام مي افزايد.

مـتـاءسـفـانـه بايد اذعان كرد كه امروزه دشمن در بهره گيري از ابزارهاي جديد و بسيار پيشرفته ارتباطي ، از مسلمانان جلوتر است .

الف . انواع ابزارهاي ارتباطي :

يـك . ابـزارهـاي ارتباطي سنتي : ابزارهاي ارتباطي كه بشر از گذشته هاي بسيار دور براي ارتباط با همنوعان خود به كار گرفته است عبارتند از: بلند كردن صدا، استفاده از جارچي ، طبل ، آتش ، دود.

دو. ابزارهاي ارتباطي پيشرفته : مهم ترين ابزارهاي ارتباطي پيشرفته و امروزي به قرار زير است :

اول . ابزارهاي گفتاري : ارتباط از طريق گفتار، مي تواند با صحبت رودرو، سخنراني ، كنفرانس ‍ و مانند آن باشد اما در همه اين موارد، گفتار بايد ساده ، صميمي و رسا باشد.

تـلاش بـراي قـانـع كـردن جـوانـان و القـاي فـكـر و انديشه خود به آنان نيازمند بيان فـصـيـح و بـليـغ اسـت .در طول تاريخ ، متفكران ، سياستمداران ، شعرا و... با فن سخن روان ، قـابـل فـهـم و رسـاي خـود قادر بوده اند ضمن جلب توجه و برانگيختن احساسات مردم ، عالي ترين پيام هاي آسماني را به آنان برسانند.

حضرت علي (ع ) به ويژگي هاي كلام نيكو اشاره كرده و مي فرمايد:

اَحْسَنُ الْكَلامِ ما لا تَمُجُّهُ الْاذانُ وَ لا يَتْعَبُ فَهْمَهُ الاَفهام 240

بهترين سخن آن است كه بر گوشها ناهنجار نيايد و اذهان از درك آن خسته نشوند.

و يـكـي از دلايـل مـوفـقـيـت حـضـرت علي (ع )، فصاحت ايشان بود كه مقداري از آن در نهج البلاغه منعكس شده است .241

در اين زمينه كلام افلاطون درباره سخن سقراط شنيدني است :

هـنـگـامـي كـه سخنان او را مي شنوم قلبم به شدت به تپش مي افتد و اشك از ديدگانم جاري مي شود و مي بينم كه گروه كثيري از مردمان نيز همان تاءثيرات را در خود حس مي كنند.242

بنابراين فرماندهان ، مديران ، مربيان و مبلغان ديني بايد با استفاده از سخن گفتن زيبا و بـه كـارگـيـري بـه مـوقـع كـلام و مـفـاهـيـم مـنـاسـب بـا نـسـل جـوان روبـرو شوند و ضمن مجهز بودن به زبان زمان و لهجه عصر، پيام جوان را بشنوند و متناسب با نيازهايشان سخن بگويند.

در تعريف بلاغت نيز گفته اند:

بلاغت ، سخن فصيحي است كه به مقتضاي حال مخاطب گفته شود.243

كـلام بـليـغ را گـويـنـده اي القـا مـي كـند كه شرايط زماني ، مكاني ، روحي فرهنگي ، جـسـماني و... مخاطبان را درك كرده و از گذشته و آينده زندگي آنان آگاه باشد. آن گاه بـا زيـبـاتـريـن و پـرمـغـزتـريـن كلمات پيام خويش را به آنان ابلاغ نمايد. به عبارت ديگر، سخن مبلغان و مربيان آموزشي و تربيتي بايد ضمن استواري ، رواني و زيبايي ، درجاي خود و متناسب با موقعيت و حال و هواي مجلس و مخاطبان بيان شود.

پيغمبر اسلام (ص ) و امام علي (ع ) اين گونه بوده اند كه در سخنان گوهربارشان همه كـسـانـي كـه در مجلس نشسته بودند، به اندازه ظرفيت خودشان از اين سخنان استفاده مي كردند.244

استاد مطهري از جمله انديشمندان اسلامي موفقي بود كه از شرايط لازم براي آشنا ساختن نـسـل جـوان امـروز بـا اسـلام بـرخـوردار بـود، چـون زبـان نـسـل جـوان را خـوب مـي دانـسـت و مـي فـهـمـيـد و پـيـام ايـن نـسـل را مـي شـنـيـد و مـتـناسب با نيازهايشان كتاب مي نوشت و در عين ساده گويي و ساده نـويـسـي مـعـتـقـد بـه ((زبـان زمـان )) و ((لهـجـه عـصر)) بود. و براي ايجاد ارتباط با نسل جوان فراگرفتن منطق و زبان او را ضروري مي دانست زيرا:

اگـر عـالم ديـنـي زبـان و مـنـطـق نـسـل جـوان خـود را نـدانـد اولا نـمـي تواند آنچه را كه نـسـل جـوان مـي گـويـد و مـي خواهد بفهمد و به سئوال و نياز او پاسخ گويد ثانيا به خاطر همين ندانستن و نفهميدن ممكن است كه با او به مخاصمه برخيزد و او را تكفير و طرد كند و در نتيجه نمي تواند او را رهبري و هدايت نمايد.245

مـطـالعـه كـتـب ادبي قديم و جديد، شنيدن سخنان سخنوران نامدار و حفظ آيات ، روايات ، سـخـنـان نـغـز و اشـعـار و استفاده به جا از آنها، بر بلاغت و فصاحت مبلغ و پيام دهنده مي افزايد.

دوم . ابـزارهـاي نـوشـتـاري : امـروزه بـيـشـتـر پـيـام هـا از طـريـق نـوشـتـه بـه ديـگـران مـنـتـقـل مـي شود. خواننده پيام مي تواند نوشته را همراه خود داشته باشد و در زمان مناسب بـارهـا آن را مـرور كـنـد. ايـن نـوشـتـه هـا مي تواند در قالب كتاب ، مقاله و نشريه و با وبلاگ ها در دسترس پيام گيران قرار گيرند.

1. كـتـاب : كتاب خوب هنوز هم ارزشمندترين و مهم ترين عنصر در عرصه علم و فرهنگ و از بـهـتـريـن ابـزارهـا بـراي پـيـام رساني است . كتاب نقش برجسته ممتازي در پيدايش ، تـكـمـيـل ، تـصحيح و هدايت آگاهي هاي جوانان دارد؛ امروزه بيان و شرح عقايد و باورهاي ديـنـي ، مـوضـوعـات اخلاقي ، مفاهيم علمي و هر آنچه يك پيام رسان و پيام دهنده مسلمان در صـدد رسـانـدن آن بـه مـخـاطـب جـوان اسـت ، مـي تـوانـد از طـريـق كـتـاب ، منتقل شود.

2. مـطـبـوعـات : بـه وسـيـله مـطـبـوعـات مـي تـوان مـسـائل اسـلامـي را بـه نـسـل جـوان آمـوخـت و مـطـابـق با نيازها و مناسبت ها، به تدريج آنان را با فرهنگ اسلام و انـقلاب آشنا نمود. ارتباط با نسل جوان به وسيله مطبوعات نسبت به ابزارهاي نوشتاري ديـگـر بـرتـر و آسـان تـر اسـت زيرا مطبوعات نسبت به كتاب ها، ظرفيت تنوع پذيري بـيـشـتـري دارند و ارزان تر، سريع تر و آسان تر در دسترس علاقه مندان و عموم مردم قـرار مـي گـيـرنـد. مـهـم آن اسـت ، اين كه مطالب ارائه شده در مطبوعات بايد به زبان مـطـبـوعـات و گـونـه اي بـاشـد كـه جـوان آن را درك كـند و ضمن بهره مندي از آن هدايت و راهـنـمـايـي شـود. بـنـابـرايـن مـبـلغـان و مـربـيـان آمـوزشـي كـه بـه نـحـوي بـا نسل جوان سر و كار دارند مي توانند با ارائه مطالب منطقي و زيبا و نوآوري و ظرافت در ارائه پيام ، ارتباط خود را با جوان مستحكم تر و تنگ تر نمايند.

3. وبـلاگ : شـايـد بـهـتـر بـاشد اين بحث در بخش معرّفي اينترنت مطرح گردد، امّا به اختصار آن كه :

وبـلاگ ، مـحـيطي است كه به پيام رسان امكان انتشار ايده ها و پيام هاي خود را همانند يك روزنـامـه نـگـار مـي دهـد. عـامـل مـحـبـوبيّت و رشد سريع پديده وبلاگ در ميان كاربران ايـنـتـرنـت ، راحتي استفاده از اين ابزار است . امروزه جوانان بسياري از طريق اينترنت ، در اتـاق هـاي مـنـزل خـود بـه وبـلاگ هـايـي كـه آن سـوي دنـيـا نـوشته مي شود به راحتي دسترسي دارند و به همين دليل مي توان آن را در زمره مهم ترين ابزارهاي پيام رساني ، از نوع نوشتاري (در محيط ديجيتالي ) به شمار آورد.

سوم . ابزارهاي ديداري و شنيداري : از ابزارهاي مهم ديداري و شنيداري كه قدرت بسيار زيادي در جذب مخاطبان خود دارند، موارد زير را مي توان نام برد:

1. تصاوير: در ميان تصويرها نقش فيلم از همه برجسته تر است زيرا ديدراي ـ شنيداري اسـت و بـا جـذابـيت خود بيشترين تاءثير را در بينندگان مي گذارد. استفاده هنرمندانه از اين ابزار ارتباطي ، مي تواند پيام هاي ديني را از طريق تصوير و صدا، در ذهن جوانان جاي دهد و آن را ماندگار سازد.

2. رايـانه : رايانه ها در عصر حاضر كه عصر انفجار اطلاعات است مي توانند نقش مهمي در تـبـليـغ و تـبـيـيـن مـعـارف بـشـري ايـفـا كـنـنـد. امـروزه بـه دليل حجم گسترده اطلاعات ، كمبود فرصت ها و تهاجم فرهنگي استعمارگران بايد پيام دهـنـدگـان ديني و مراكز فرهنگي ، خود را به سلاح پيشرفته رايانه مجهز كنند و از آن در راستاي نياز جوانان بهره گيرند.

3. ايـنـتـرنـت : ايـنـترنت شبكه اطلاع رساني گسترده اي است كه براي ايجاد ارتباط ميان شـبـكـه هـاي دولتـي و خـصوصي در سطح جهان تاءسيس شده است .246 امروزه بر اثر گـسـتـرش عـلم و فـنـّاوري ، جـهـان به دهكده اي تبديل شده كه هر نقطه اي از آن از نقطه ديـگـر اثـر مـي پـذيـرد و بـا تـوجـه بـه ايـن ويـژگـي اسـت كـه صاحبان آراء و عقايد گوناگون با توسل به ابزارهاي ارتباطي پيشرفته از جمله اينترنت در صددند افكار جـهـانيان خصوصا نسل جوان را تسخير كرده و به منافع خود دست يابند در چنين وضعيتي ضـرورت دارد كـه متوليان علم و فرهنگ اسلام و انقلاب نيز با استفاده از اين ابزار پيام انقلاب و اسلام را به گوش جهانيان برسانند. از سوي ديگر تهاجم فرهنگي دشمن به نـسل جوان نيز ايجاب مي كند كه پيام دهندگان از شگردها و شبهه هاي القا شده در سطح جهان آگاه باشند و در صدد مقابله و پاسخ گويي به آنها بر آيند.247

4. مـاهـواره : رشـد و تـوسـعـه تـكـنـولوژي بـويـژه مـاهواره تحولي عميق و گسترده ، در ارتباطات جهاني بوجود آورده است . امروزه ماهواره هاي پيشرفته چون ((لاكروس )) و ((ك . اچ . 11)) كه يكي از ماهواره هاي فعال در جنگ خليج فارس بود به ابر قدرت ها امكان مـي دهـد كـه با كسب اطلاعات دقيق و به موقع در مورد دشمن ، به موازات جنگ نظامي ، به يـك جـنـگ روانـي دسـت بـزنـند. به كارگيري و استفاده صحيح و به موقع از اين رسانه تاءثير معجزه آسايي بر شنوندگان باقي مي گذارد و متوليان فرهنگي نظام اسلامي بـايـد خود را به سيستم ماهواره مجهز كرده ، صداي اسلام و انقلاب را به گوش ‍ جوانان جهان برسانند.248

البـتـه در كـنـار ايـن وسـايـل ارتـبـاطـي ديـداري و شـنـيـداري ، ابـزارهايي چون راديو و تـلويـزيـون ، سـيـنـمـا و ويـدئو مـي بـاشـد كـه بـه دليل آشنايي مخاطبان با آنها و نيز اطاله كلام از تبيين آنها صرف نظر مي كنيم .

4 ـ 2. پيام گيرندگان (مخاطبان )

يـكـي از اركـان مهم و ارتباطي ، پيام گيرنده مي باشد كه با نبود او پيام رساني معني پيدا نمي كند. به عبارت ديگر فرايند ارتباطي ، چرخه اي عملياتي و فرايندي است كه از پـيـام دهـندگان آغاز و به مخاطبان ختم مي گردد و پس از ارتباط با مخاطب از طريق يك بـازخـورد مـجـددا بـه پـيـام دهـنـده بـاز مـي گـردد. ارتـبـاط مـيـان پـيـام دهـندگان و پيام گـيـرنـدگـان همواره از راه فكر و انديشه برقرار مي شود كه عالي ترين نوع ارتباط انساني بوده ، شناخت نسبي طرفين از يكديگر، لازمه چنين ارتباطي است .

مخاطب شناسي داراي چنان اهميتي است كه فرايند ارتباطي بدون آن نه تنها توجيه پذير نـيـسـت بـلكـه سـبـب نـاكـامـي از مـوفـقـيـت قـطـعـي در ارتـبـاط بـا نسل جوان خواهد شد.

در بـرقـراري يـك ارتـبـاط صـحـيـح و مـؤ ثـر بـا جـوانـان و انتقال پيام به آنها توجه به عوامل زير اجتناب ناپذير و بسيار حياتي است :

يـك . ويـژگـي هـا و نـيـازهاي مخاطبان : توجه به ويژگي ها و نيازهاي همه مخاطبان به طـور اعـم و نـيازهاي اساسي جوانان به طور اخص از اهم موضوعات روان شناسيِ ارتباط بـا جـوانان است . در برقراري يك ارتباط قوي ، پايدار و سازنده ، شناخت ويژگي هاي زيـسـتـي ، ذهـنـي ، عـاطـفـي و اجـتماعي ، تمايلات ، انگيزها بازخوردها، نگرشها، سلسله نـيـازهـاي روانـي جـوانـان و نظام ارزشي حاكم بر انديشه و افكار آنها اولين و اساسي ترين گام در جهت برقراري ارتباط با نسل جوان است .249

بنابراين مبلغان و مربيان بايد با جدا كردن و متمايز ساختن مخاطبان ، با آنان با زبان خودشان سخن بگويند و پيام مورد نياز گروه را به آنان برسانند.

دو. آشـنـايـي بـا سـطـح آگـاهـي جـوان : پـيـام دهـنـدگـان قـبـل از هـر چـيـز بـايـد سـطـح علم و آگاهي جوانان را مورد توجه قرار دهند. اصولا اگر ارسـال پـيـام بر اساس معرفت و آگاهي جوانان صورت نگيرد تلاش پيام دهندگان بي ثمر خواهد ماند.

سـه . تـوجـه به باورهاي جوان : دقت و توجه اساسي به باورهاي ديني مخطبان همواره بـايـد مـورد عـنـايـت پـيـام دهـنـدگـان قـرار گـيـرد، زيـرا اين باور مذهبي جوانان است كه شكل و كيفيت پيام مبلغان را مشخص مي سازد. در يك نگرش كلي مي توان مخاطبان خود را بر حسب باورها به سه گروه تقسيم نمود:

گـروه اول كساني اند كه ضمن پاي بندي به مباني ديني ، خود از اطلاعات ديني كافي بـرخـوردارنـد و زمـيـنـه مـنـاسـبـي بـراي پـذيـرش پـيـام دارنـد. گـروه دوم كـه شـامـل بـيـشتر مخاطبان مي شود تا حد قابل قبولي به مباني ديني پاي بند بوده ، ولي ايـمـان و عـمـل آنان عمق كافي ندارد و همواره نيازمند به راهنما هستند. و گروه سوم حاضر به شنيدن پيام نيستند.250

بـنابراين گاه جوان براي پذيرش پيام تنها به يك جرقه نياز دارد گاه به يك موج و تـلاطـم شـديـد. گـاه نـيـز اصـلا آمـادگـي نـدارد و بـراي برقراري ارتباط با او بايد اول سنگلاخ ها را هموار كرد.

چـهـار. شـرايـط و مـوقعيت برقراري ارتباط با جوان : انتخاب شرايط و موقعيت و فضاي مـنـاسـب و مـطـلوب بـراي برقراري ارتباط آرام سالم و سازنده با جوان بسيار مهم است . بـرقـراري يـك ارتباط مؤ ثر و پويا و كارآمد با جوانان مستلزم آن است كه آنان از آرامش خـاطـر و آسـودگـي خـيال برخوردار باشند. بديهي است كه بهترين و مناسب ترين زمان بـراي بـرقـراري يـك ارتـبـاط مـتـقابل و خوشايند با جوانان در جهت دستيابي به اهداف اخـلاقـي و تربيتي ، اصلاح رفتار و ايجاد انگيزه تلاش و تفكر متعالي و خلّاق ، اوقات فـراغـت اسـت . در ايـن زمـان جـوانـان بـه دور از فـشـارهـاي ذهـنـي و خـسـتـگـي جسمي ، با مـيـل و رغـبـت ، آگـاهـانـه و آزادانـه آمـادگـي رواني و اجتماعي لازم را براي برقراري يك ارتباط سالم و گفت و شنودي صميمانه با مربيان ، فرماندهان ، مديران و مبلّغان دارد. در شـرايـطـي كـه هـيـجـان ، اضـطراب ، نگراني و ترس بر وجود جوان ما حكم است و يا در مـوقـعـيـتي كه گرسنگي ، تشنگي ، بي خوابي و خستگي جسماني و روحي بر او غالب اسـت ، پـيـام دهـنـدگـان نمي توانند يك ارتباط مؤ ثر و سودمند برقرار كنند. بنابراين مـوقـعـيـت شـنـاسـي جـوانـان تـوسـط پـيـام دهـنـدگـان در بـرقـراري ارتـبـاط و انتقال پيام به جوانان بسيار حائز اهميّت است .251

پـنج . جايگاه اجتماعي جوان : پايگاه و جايگاه اجتماعي جوانان برگرفته از موقعيت كلي آنـان در جـامعه مي باشد. جايگاه و پايگاه اجتماعي نشان دهنده اعتبار، ارزش و موقعيت فرد مـي بـاشـد و سـبـب مي شود كه افراد در رده هاي گوناگون قرار گيرند. پيام دهندگان بـايـد بـدانـند كه جوانان داراي جايگاهها و پايگاههاي متفاوت هستند و بر اين اساس پيام آنها به مخاطب نشان بايد با ابزارها، شيوه ها و روشهاي متفاوت انجام گيرد.

شـش . روش بـرقـراري ارتـبـاط و انـتـقـال پيام به جوان : اتخاذ روش مناسب و مؤ ثر در بـرقـراري ارتـبـاط بـا جـوان از مـهـم تـريـن عـوامل برقراري و استمرار يك ارتباط مفيد، سـازنـده و كـارآمـد بـا نـسـل جـوان اسـت . هـر قـدر روش ارتـباطي ما از گيرايي و جذابيت بـيـشـتـري بـرخـوردار بـاشـد، زودتـر و سـهـل تـر مـي تـوانيم به اهداف ارتباطي خود نـائل آيـيـم . بـه عـبـارت ديـگـر مـؤ ثـرتـريـن روش ارتـبـاطـي و انـتـقـال پـيام به جوان روشي است كه در آن به طور غير مستقيم حوزه شناختي و احساسي جوان به صورت جدي متاءثر شود و باور و بينش تازه اي در او بارور گردد كه نتيجه آن بالطبع تبلور رفتار مطلوب خواهد بود.252

تـوجـه بـه نـقاط قوت ، نيازهاي عاطفي و انگيزه هاي رواني ، ايجاد شرايط مناسب براي مـخـاطـب ، كـسـب اطـلاعـات و مـعلومات پيرامون موضوع مورد علاقه جوان تعريف و تمجيد و تـكـريـم ابـعـاد مـثـبـت شـخـصـيـت جوان 253، هم انديشي با جوان ، رعايت ادب و نزاكت در ارتـبـاط254 و... مـؤ ثـرتـريـن روش براي آغاز برقراري يك ارتباط سازنده ، پويا و موفق است .

پي نوشتها

213. سـاروخـانـي ، بـاقـر، درآمـدي بـر دايرة المعارف علوم اجتماعي ، (تهران ، كيهان ، 1370) ص 446.

214. همان ، ص 447.

215. طهماسبي ، مهدي ، چگونگي انتقال مفاهيم ديني به جوانان ، (قم ، مركز پژوهش هاي صدا و سيما، 1381)، ص 14.

216. سـاروخـانـي ، بـاقـر، جامعه شناسي ارتباطات ، (تهران ، اطلاعات ، 1371)، ص 19.

217. محسنييان راد، مهدي ، ارتباطشناسي ، ص 43.

218. همان ، ص 43.

219. ر.ك ، سـاروخـانـي بـاقـر، جـامـعـه شـناسي ارتباطات ، ص 29 تا 34؛ سيد محمد دادگران ، مباني ارتباطات جمعي ، ص 29 تا 32.

220. مجله پيوند، ش 184، بهمن 1373، ص 45.

221. آقـايـانـس جـواد، مـحـمـد، چگونه مي توان در مردم نفوذ كرد و باور و رفتارشان را تغيير داد، (تهران ، 1372) ص 35 تا 53.

222. اصول كافي ، ج 1، ص 43.

223. رزاقـي ، احـمـد، اهـمـيـّت و ضرورت تبليغات ، تهران ، سازمان تبليغات اسلامي ، 1370، ص 58.

224. مجله مسجد، ش 52، 1379، ص 22.

225. مطهري ، مرتضي ، مجموعه آثار، ج 3، ص 195 ـ 196.

226. همان ، ص 178.

227. بحار الانوار، ج 75، ص 53.

228. مطهري ، مرتضي ، سيري در سيره نبوي ، ص 203.

229. ر.ك : ترجمه ميزان الحكمة ، ج 14، ص 6854 ـ 6856.

230. نگارش حميد و ديگران ، تبليغ دين از منظر دين ، (قم ، پژوهشكده تحقيقات اسلامي )، ص 75 ـ 76.

231. الهامي نيا، علي اصغر، تبليغ در قرآن ، ص 57 ـ 58.

232. بحارالانوار، ج 1، ص 85.

233. مطهري ، مرتضي ، حماسه حسيني ، ج 1، ص 197.

234. غررالحكم ، ج 1، ص 210.

235. مطهري ، مرتضي ، سيري در سيره نبوي ، ص 197.

236. باقي نصرآبادي ، علي ، فروغ انديشه ها، ص 10.

237. باقي نصرآبادي ، علي و حميد نگارش ، رمز موفقيت استاد مطهري ، ص 120.

238. ر.ك : بـاقـي نـصـر آبـادي ، عـلي ، ((عـوامل پايداري و جاودانگي نهضت عاشورا))، فصلنامه حكومت اسلامي ، سال هشتم ، ش اوّل ، بهار 1382، ص 354.

239. حماسه حسيني ، ج 1، ص 349 ـ 350.

240. شرح غرر الحكم ، ج 2، ص 485.

241. راونـدي مـرتـضـي ، تـاريـخ تـحولات اجتماعي ، (تهران ، شركت سهامي كتابهاي جيبي ، چاپ دوم (بي تا))، ص 118.

242. شـيـرازي ، محمّد، جنگ رواني و تبليغات (تهران ، معاونت تبليغات و انتشارات حوزه نمايندگي ولي فقيه در دافوس ، 1376)، ص 155.

243. شرح المختصر، ص 11.

244. مطهري ، مرتضي ، سيري در سيره نبوي ، ص 198.

245. باقي نصرآبادي ، علي و حميد نگارش ، رمز موفقيت استاد مطهري ، ص 257.

246. نشريه فرماندهي و ستاد، تهران ، زمستان 1379، ص 29.

247. تبليغ دين از منظر دين ، ص 201.

248. شيرازي ، محمد، جنگ رواني و تبليغات ، ص 173 ـ 174.

249. مجله پيوند، ش 189 ـ 190 ـ 191، تابستان 1374، ص 16.

250. تبليغ دين از منظر دين ، ص 115 تا 118.

251. مجله پيوند، ش 189 ـ 190 ـ 191، تابستان 1374، ص 18.

252. همان ص 19.

253. روزنامه همشهري ، 6 / 11 / 1376.

254. همان ، 7 / 11 / 1376.