جستاره

تاريخ عقل و تعقل، همزاد تاريخ بشري است; وجه مميز انسان از موجودات ديگر، عقل او است، و آدمي با تعقل به حيات انساني خويش ادامه مي دهد . به فرموده امام علي عليه السلام الانسان بعقله; ⁽¹⁾ «انسان به عقل خود انسان است .» و باز مي فرمايند: اصل الانسان لبه; ⁽²⁾ «اصل انسان خرد او است .» بنابراين تاريخ تعقل با پيدايش آدم آغاز مي شود .

معمولا در كتاب هاي تاريخ فلسفه گفته مي شود تعقل در سواحل آسياي صغير و در منطقه ايونيا باظهور طالس و آناكسيمندرشروع شده است و پيش ازآن مردم در دوران تخيل مي زيسته اند . اين سخن اگر درست باشد، كه چنين نيست، تنها درباره شروع نوع خاصي از تعقل صادق است، نه درباره پيدايي تعقل و خردورزي به معناي كلي آن . البته توجه به عقل و تعقل فلسفي و به سخني ديگر، تعقل در باب تعقل فلسفي و نقد و بررسي آن امري متاخر است و بر اساس اطلاعات مكتوب و باقيمانده، ابتدا در زمان سوفسطائيان و سقراط به شكلي ناقص مطرح شده است . پس از آن در عصر جديد با فرانسيس بيكن و رنه دكارت و جان لاك بار ديگر مسئله معرفت و به خصوص تعقل، مورد توجه جدي قرار گرفت و درآثار ايمانوئل كانت به اوج خود رسيد و مساوي با فلسفه شد و در نهايت به علم معرفت شناسي جديد انجاميد .

هنگامي كه به مباحث مطرح شده در تاريخ فكر و فلسفه نظر مي كنيم، مي بينيم كه عقل افلاطون با عقل ارسطو، عقل متكلمان با عقل عارفان، عقل دكارت با عقل كانت و . . . تفاوت مي كند و هر كس معناي خاصي از آن را اراده كرده است . اين جااست كه پيچيدگي مسئله خود را نشان مي دهد و معلوم مي شود كه تلقي انسان ها از چيزي كه انسان بودن آنها به آن است، يكسان نيست . لازمه اين اختلاف نظر آن نيست كه بگوييم هر كس عقل خاصي داردكه متفاوت و متباين با عقل ديگران است ; بلكه مي توان گفت اين اختلاف به دليل اختلاف در تفسير عقل است .

اختلاف در تفسير را نيز مي توان به كاركردهاي متفاوت عقل و قابليتهاي گوناگون آن بازگرداند . بدين سان اهميت بررسي عقل و تعقل از ديدگاه امام علي عليه السلام روشن مي شود; چرا كه خداوند متعال با فضل خويش آن امام حكيم را از عالي ترين درجه عقل بهره مند ساخته است و هم اواست كه مي تواند مفسر عقل و تبيين كننده تعقل و مسيرهاي درست آن باشد .

جايگاه عقل در ذات انساني

از جمله مباحثي كه بيانگر اهميت عقل است، شان و منزلت عقل در انسان است . چنان كه خواهيم ديد از نگاه امام علي عليه السلام عقل مهم ترين نعمتي است كه خداوند به انسان ارزاني داشته است، و همين موهبت الهي، وجه تمايز انسان از چارپايان است .

همانطور كه در مقدمه گذشت ، از ديدگاه امام علي عليه السلام انسانيت انسان به عقل او است . امام در حديثي ديگر تفاوت انسان و حيوان و فرشته را بدين گونه بيان مي فرمايند:

«خداوند در فرشتگان عقلي بدون شهوت نهاد، و در چارپايان شهوتي بدون عقل، و در فرزندان آدم هر دو را قرار داد . پس هر كه عقلش بر شهوتش غالب گشت، از فرشتگان برتر است و هر كس شهوتش بر عقلش پيروز شد، از چارپايان بدتر است .» ⁽³⁾

اين جااست كه انتخاب مطرح مي شود; انتخاب راه عقل يا انتخاب راه شهوت . و چون انتخاب آمد، مسئوليت نيز پا به ميان مي گذارد; مسئوليت، تصميم و انتخاب راه .

اگر بخواهيم بر اساس حديث پيش گفته ، تعريفي از انسان ارائه دهيم، مي توانيم انسان را «موجودي كه داراي عقل و شهوت است » تعريف كنيم; اما چنان كه اشاره شد لازمه وجود اين دو نيرو، نيروي سومي است و آن نيروي اراده و انتخاب است . بر اساس همين نيروي اخير است كه آدمي آزادانه از عقل يا شهوت پيروي مي كند . در واقع انسان به مدد نيروي اراده، مسير خويش را برمي گزيند و در طريق خرد يا شهوت قرار مي گيرد . بنابراين اراده در عرض دو نيروي ديگر نيست، بلكه در طول آن دو است و هنگامي كه فعليت مي يابد، به اراده عقلاني و اراده شهواني تقسيم مي شود .

از اين ميان، آنچه ملاك ارزش آدمي است و مي تواند او رادرمقامي برتر از فرشتگان نشاند ، اراده عقلاني او است، و آنچه باعث رذيلت و تباهي او است و او را از چارپايان پست تر مي كند، اراده شهواني است . از همين رواست كه امام علي عليه السلام در اهميت «ارزش هر انساني، خرد اوست » باز مي فرمايند: اغني الغني العقل; ⁽⁵⁾ «برترين بي نيازي خرد است .» احاديثي كه پيش از اين درباره جايگاه عقل در انسان و اين كه اصل انسان خرد او است، نقل شد، همين معناراتقويت مي كنند .

عقل در مقابل شهوت، هواي نفس و جهل

گذشت كه امام علي عليه السلام عقل را در مقابل شهوت قرار داده و انسان را موجودي مركب از عقل و شهوت شناسانده اند . آن امام گرامي، به اين تقابل به گونه هاي ديگري نيز اشاره فرموده اند . از اين ميان مي توان به موارد زير اشاره كرد:

«هر گاه عقل كامل شود، شهوت ناقص مي گردد .» ⁽⁶⁾

«هر كه عقلش كامل شود، شهوت ها را سبك مي شمارد» ⁽⁷⁾

«آن كه بر شهوتش غالب شود، عقلش آشكار مي گردد .» ⁽⁸⁾

«همنشين شهوت، روحش بيمار و عقلش معيوب است .» ⁽⁹⁾

و بالاخره حضرت در سخني رسا مي فرمايند:

«عقل و شهوت ضد يكديگرند . وتاييدكننده عقل، علم است و تزيين كننده شهوت، هواي نفس است، و نفس در ميان اين دو مورد تنازع است: هر يك پيروز شود، نفس در طرف او قرار مي گيرد .» ⁽¹⁰⁾

در اين حديث، هواي نفس تزيين كننده شهوت شناسانده شده است . در برخي سخنان منقول از حضرت امير عليه السلام عقل در مقابل هواي نفس قرار گرفته است . مثلا در اين سخنان:

«هواي نفس، آفت خردهااست .» ⁽¹¹⁾

«اطاعت از هواي نفس، عقل را فاسد مي كند .» ⁽¹²⁾

«عقل صاحب و فرمانده لشكر رحمان است و هواي نفس فرمانده لشكر شيطان . و هر يك از اين دو مي خواهند نفس را به سوي خود كشانند . پس هر يك پيروز گردد، نفس در اختيار او خواهد بود .» ⁽¹³⁾

از مقايسه اين احاديث با يكديگر درمي يابيم كه شهوت و هواي نفس يا يك چيزند يا دوچيز قريب به يكديگر . به هر حال هواي نفس و شهوت در احاديث پيش گفته، در مقابل عقل قرار گرفته اند .

در برخي احاديث، جهل در مقابل عقل قرار مي گيرد . حتي محدثان بزرگي چون كليني (ره) «عقل و جهل » را عنوان بابي از ابواب كتاب هاي روايي خويش نهاده اند، نه عنوان «علم و جهل » را . البته در احاديث گاه به تقابل علم و جهل برمي خوريم . مثلا امام علي عليه السلام مي فرمايند: «جهل ثروتمند، او را پست مي گرداند و علم فقير، او را بالا مي برد .» ⁽¹⁴⁾ اما معمولا عقل در مقابل جهل قرار گرفته است . امام علي عليه السلام مي فرمايند: «هيچ بي نيازي همچون عقل، و هيچ فقري مانند جهل نيست .» ⁽¹⁵⁾ همچنين مي فرمايند: «عقل هدايت و نجات مي بخشد و جهل گمراه و نابود مي گرداند .» ⁽¹⁶⁾

از احاديثي كه درباره عقل و جهل وارد شده است ⁽¹⁷⁾ ، چنين برمي آيد كه ويژگي ها و آثار بيان شده براي عقل و جهل درست در نقطه مقابل يكديگرند و مي توان نتيجه گرفت كه به طور كلي عقل و جهل دو نيروي متضاد در انسانند . اما از اين كه عقل در مقابل شهوت نيز قرار دارد، مي توان نتيجه گرفت كه جهل در اين احاديث به معناي شهوت نيز هست .

گويا در كلمات حضرت امير عليه السلام و نيز ديگر معصومان عليهم السلام جهل معناي واحدي ندارد: گاه جهل به معناي ناداني يا عدم علم است، و از اين رو در مقابل علم قرار مي گيرد . اين معناي جهل، امري عدمي است . اما گاه جهل به معناي شهوت و امري وجودي مطرح است . جهل به اين معنا در مقابل عقل قرار مي گيرد و اين دو يعني عقل و جهل دو نيروي متضادند و آدمي هميشه شاهد تنازع آنها با يكديگر است .

گفتني است كه در حديث معروف «جنود عقل و جهل » منقول از امام صادق عليه السلام علم از جنود عقل، و جهل از جنود جهل برشمرده شده و اين دو در مقابل يكديگر قرار گرفته اند; همان گونه كه فرماندهان آنها (عقل و جهل) در مقابل يكديگر صف آرايي كرده اند . ⁽¹⁸⁾ روشن است كه مقصود از جهلي كه فرمانده سپاه است با جهلي كه سپاهي و سرباز است، متفاوت است: جهل فرمانده، همان نيروي وجودي و شهوت است كه در مقابل نيروي وجودي ديگر يعني عقل قرار مي گيرد و چون امري وجودي است، داراي لشكر و سپاه فراوان است .

از جمله آثار و لشكريان عقل، علم است; زيرا لازمه پيروي از عقل، فراگيري دانش است . از سوي ديگر جهل به معناي ناداني و فقدان علم از سپاهيان نيروي جهل و شهوت است; زيرا كه لازمه جهل و شهوت، ترك علم و دانش است .

اين دو معناي جهل ريشه در لغت عرب نيز دارد . فارس بن زكريا مي گويد: جهل دو اصل و دو معناي اصلي دارد: يكي خلاف علم است و ديگري خلاف طمانينه است و از همين معناي دوم است كه به چوبي كه با آن تكه هاي آتش را حركت مي دهند، مجهل مي گويند .

ايزوتسو زبان شناس و اسلام شناس معاصر نيز پس از بررسي اشعار زمان جاهليت و نيز تحقيق در آيات قرآن مجيد، سه معنا براي جهل مي يابد: معناي نخست جهل «الگوي برجسته رفتار تندخوي بي پروايي است كه با اندك انگيختگي ممكن است قدرت تسلط بر نفس را از كف بدهد و در نتيجه بي باكانه به عمل برخيزد، و هوس كور غيرقابل مهار كردني، محرك او باشد; بي آن كه هيچ در آن بينديشد كه پيامد عمل مصيبت بار او چه خواهد بود . . . در مقابل اين جنبه جهل است كه تصور حلم در درجه اول متعارض است .» ⁽¹⁹⁾

نتيجه معناي اول جهل، معناي دوم آن يعني ضعيف شدن عقل و ناكارآمدي آن است . معناي سوم جهل، عدم علم است . ⁽²⁰⁾

عقلانيت مدرن و عقلانيت از ديدگاه امام علي عليه السلام

چنان كه ديديم، عقل از ديدگاه امام علي عليه السلام در مقابل شهوت و هواي نفس قرار مي گيرد و احكام و لوازم عقل و شهوت، احكامي متعارضند و آدمي از هر دو نيرو بهره مند است و با اراده آزاد خويش يكي را بر ديگري ترجيح مي دهد .

در تفسيري ديگراز عقل، عقل نه در عرض شهوت و ميل، بلكه در طول و خدمتگزار شهوت است . اين تفسير، تفسير ديويد هيوم از عقل است . اين راي در بسياري از مكاتب فلسفي و اخلاقي و جامعه شناختي غرب مؤثر بوده است و عقلي كه امروزه تجددگرايان (مدرنيست ها) مطرح مي كنند و ماكس وبر در جامعه شناسي، آن را عقل ابزاري ناميده است ، ريشه در همين راي هيوم دارد .

هيوم از كاركرد معرفتي عقل و كشف از واقع را انكار مي كند . همچنين او كاركرد اخلاقي و عملي عقل يعني درك حسن و قبح و بايد و نبايد و تعيين اهداف زندگي را ازشرح وظايف عقل حذف مي كند . او به جاي نقش نخست عقل، تجربه حسي را قرار مي دهد، و عواطف و انفعالات، شامل شهوت، هواي نفس، عشق، خشم و غضب را جايگزين نقش دوم عقل مي سازد . ⁽²¹⁾ بدين سان عقل نه توان كشف واقعيت را در بعد نظري دارد و نه توان درك خوب و بد و تعيين اهداف زندگي اخلاقي را در بعد عملي .

بدين ترتيب همان شهوتي كه از ديدگاه امام علي عليه السلام در مقابل عقل، و امري مذموم و تابع آن از چارپايان پست تر بود، از نظر هيوم به رسميت شناخته مي شود و قوه تعيين كننده اهداف و خوب و بد زندگي مي گردد، و عقل از اين مقام عزل و در دمت شهوت درمي آيد . حال آن كه ، از نگاه امام رستگاري انسان در پيروي او از اهدافي است كه عقل تعيين مي كند و شقاوت او در پيروي از شهوت و هواي نفس است . در روايتي از آن حضرت نقل شده است كه فرمودند: «از عقل راهنمايي بگير و با هواي نفس مخالفت كن تا پيروز و رستگار شوي .» ⁽²²⁾ نيز فرموده اند: «عاقل، دشمن لذت هاي خويش است و جاهل، بنده شهوات خويش .» ⁽²³⁾ اما از نگاه هيوم اصولا عقل نقش تعيين اهداف وتمييز خوب از بد را ندارد و تنها عواطف و شهوات مي توانند اهداف زندگي را تعيين كنند . بدين ترتيب انسان چاره اي جز پيروي از شهوات ندارد و اراده آدمي اثر بي واسطه احساس لذت و درد او است . به عقيده هيوم فعلي يا احساسي يا منشي، فضيلت مندانه يا رذيلانه است، كه ديدارش پديدآورنده لذت يا ناخوشي ويژه اي باشد . ⁽²⁴⁾ بنابراين فضيلت با لذت، و رذيلت با ناخوشي و درد مساوي خواهد بود . فضيلت انطباعي دلپذير برمي انگيزد و رذيلت انطباعي نادلپذير . بدين سان احساس اخلاقي، عبارت است از احساس پسنديدن يا ناپسنديدن افعال يا خصال يا منش ها . ⁽²⁵⁾

هيوم پس از انكار كاركردهاي نظري و عملي عقل و نشاندن تجربه حسي و عواطف در جاي عقل، براي عقل نقش ديگري در نظر مي گيرد . جمله مشهور او اين است: «عقل برده انفعالات است و بايد چنين باشد و هرگز دعوي دار كار ديگري جز گزاردن خدمت و فرمان آنها نتواند بود .» ⁽²⁶⁾ به ديگر سخن براي هيوم، عقل تنها كاركرد ابزاري دارد و به منزله ابزار انفعال و لذت است و به او كمك مي كند تا به لذت ها دست يابد و شهوات خود را ارضا كند .

تفسير هيوم از عقل، عقل ابزاري و گاه عقل معاش ناميده مي شود . در بحث از كاركردهاي عقل خواهيم ديد كه امام علي عليه السلام كاركرد ابزاري و عقل معاش را مي پذيرند; اما تفسير امام از عقل معاش با تفسير امثال هيوم كاملا متفاوت است .

معاني و اطلاقات عقل

در مقدمه و نيز بحث از معاني اصطلاحي عقل اشاره شد كه از عقل تفسيرهاي مختلفي ارائه شده است . برخي از اين تفسيرها، قابليت و كاركرد خاصي رابراي عقل مورد توجه قرار مي دهند و ديگر قابليت هاي عقل را انكار مي كنند . راي هيوم كه پيش از اين توضيح داده شد، مثال گويايي در اين باب است . اكنون مي كوشيم تا كاركردهاي مختلف عقل را كه در سخنان امام علي عليه السلام مطرح شده است، بازگوييم وبررسيم .

1 . كاركرد نظري عقل

درباره كاركرد نظري عقل مي توان به دو گونه روايات از حضرت امير عليه السلام استناد جست: بخشي از احاديث، مطلق علم و آگاهي و حكمت را از آثار عقل و تعقل برمي شمارند . اين احاديث مي توانند شامل علم و حكمت نظري نيز باشند; اما پاره اي از احاديث قابليت هايي همچون خودشناسي و خداشناسي و دين شناسي را از آثار عقل مي دانند . اين احاديث، كاركرد نظري عقل را مي نمايانند . در اين جا از هر دو دسته احاديث، چند نمونه را ذكر مي كنيم:

«عقل، اصل و منشا علم و دعوت كننده به فهم است .» ⁽²⁷⁾

«آن كه تعقل كند، آگاهي مي يابد .» ⁽²⁸⁾

«با عقل كنه حكمت به دست مي آيد .» ⁽²⁹⁾

«برترين عقل، خودشناسي است .» ⁽³⁰⁾

«برترين عقل، شناخت حق با حق است .» ⁽³¹⁾

«با عقول، شناخت خدا محكم و پايدار مي شود .» ⁽³²⁾

«با نشانه هاي تدبير كه به ما نماياند، بر خردها آشكار گرديد .» ⁽³³⁾

«مؤمن به خدا ايمان نمي آورد، مگر اين كه تعقل كند .» ⁽³⁴⁾

بدين سان امام علي عليه السلام دستيابي به علم و حكمت و خودشناسي و خداشناسي و دين شناسي را از رهگذر عقل مي دانند . كه كاركردي نظري است . البته همان گونه كه در بحث «عقل و دين » خواهيم گفت، دين مكمل عقل است و ارتباطي خاص و دوسويه ميان عقل و دين وجود دارد .

2 . كاركرد عملي عقل

احاديثي كه از امام علي عليه السلام در زمينه نقش ارزشي و اخلاقي و عملي عقل وارد شده است، بيش از احاديث بيان كننده كاركردهاي ديگر عقل است . در اين جا تنها چند نمونه ذكر مي شود و در ادامه نيز به احاديث ديگري در اين زمينه اشاره خواهد شد . حضرت در اين باره مي فرمايند:

«كمال نفس باعقل به دست مي آيد .» ⁽³⁵⁾

«ادب در انسان همچون درختي است كه اصل و ريشه آن عقل است .» ⁽³⁶⁾

«اخلاق نيكو از ميوه هاي عقل است .» ⁽³⁷⁾

«عقل، درختي است كه ميوه اش سخاوت و حيا است .» ⁽³⁸⁾

«ميوه عقل، مدارا كردن با مردم است .» ⁽³⁹⁾

«جوانمردي انسان به اندازه عقل اوست .» ⁽⁴⁰⁾

«عقل، دوري جستن از گناه است .» ⁽⁴¹⁾

«با افزايش عقل، حلم و بردباري افزايش مي يابد .» ⁽⁴²⁾

«ميوه عقل، راستگويي است .» ⁽⁴³⁾

«اطاعت از خدا به اندازه عقل است .» ⁽⁴⁴⁾

«آن كه عقلش كمال يابد، رفتارش نيكو گردد .» ⁽⁴⁵⁾

«از نشانه هاي عقل، عمل به عدالت است .» ⁽⁴⁶⁾

بدين سان عقل، خوب و بد افعال را به انسان مي نماياند و كمال آدمي و فضايل اخلاقي همچون ادب و حيا و سخاوت و مدارا و جوانمردي و حلم و راستگويي و عدل به وسيله عقل شناخته مي شوند .

3 . كاركرد ابزاري عقل

آنچه به عنوان عقل معاش و نيز عقل ابزاري در احاديث امام علي عليه السلام آمده است، با عقل ابزاري مطرح شده در آثار هيوم و ديگران - كه معطوف به دنيا و معاش است و تلقي رايج از عقل ابزاري نيز همان است - متفاوت است . در اين جا مي توان ابتدا تعريفي عام از عقل ابزاري كه هدفش معاش است، مطرح كرد و سپس به دو ديدگاه مقابل يكديگر پرداخت . عقل ابزاري معطوف به معاش، به طور كلي عبارت است از قدرت و شعوري كه انسان با استفاده از آن به معاش خود سامان مي دهد و به زندگي دنيوي مطلوبش دست مي يابد . اين عقل از آن جا كه قدرت فن آوري و حسابگري دارد، آدمي را قادر مي سازد تا وقايع آينده را پيش بيني كند .

احاديث زير راكه همگي از امام علي عليه السلام است، مي توان ناظر به كاركرد ابزاري عقل و عقل معاش دانست:

«برترين مردم در عقل، بهترين آنها است در تقدير و برنامه ريزي معاش خود .» ⁽⁴⁷⁾

«بهترين دليل بر زيادتي عقل، حسن تدبير است .» ⁽⁴⁸⁾

«عقل، تو را به سودمندتر فرمان مي دهد .» ⁽⁴⁹⁾

«مرز عقل، عاقبت انديشي است .» ⁽⁵⁰⁾

«اگر عقل سالم باشد، انسان از فرصت هايش بهره مند مي گردد .» ⁽⁵¹⁾

«عقل، گمانه زني درست و شناخت آينده بر اساس گذشته است .» ⁽⁵²⁾

چنان كه ديديم عقل ابزاري براي هيوم و تجددگرايان، عقلي است كه ابزار رسيدن به اميال و شهوات انسان را فراهم مي كند . از اين رو اين عقل در طول شهوت و در خدمت آن است، نه در عرض و معارض آن . از جمله ويژگي هاي عقل ابزاري هيوم اين است كه معطوف به دنيا و زندگي دنيوي است و كاري با آخرت انسان ندارد . همچنين اين عقل در خدمت عقل نظري كه خدا و دين را اثبات مي كند و عقل عملي كه حسن و قبح افعال را مشخص مي كند و آدمي را به كارهاي ارزشي و اخلاقي رهنمون مي شود، نيست; بلكه در مقابل عقل نظري و عملي قرار مي گيرد . در نقطه مقابل، امام علي عليه السلام كاركرد نظري و عملي عقل را مي پذيرند . از اين رو عقل معاش و ابزاري از ديدگاه آن امام، ابزار رسيدن به اهداف عقل نظري و عملي است، و چون عقل نظري، خدا و دين و آخرت را اثبات مي كند و عقل عملي آدمي را به رعايت احكام خدا و دين و آخرت فرامي خواند، عقل ابزاري در خدمت دين و معنويت و آخرت قرار خواهد گرفت، و در مقابل شهوت و هواي نفس . از همين رو و براي نشان دادن همسويي ميان معاش ديني و معاد است كه امام در برخي سخنان، كاركرد عقل معاش و عقل معاد را قرين يكديگر ساخته، مي فرمايند:

«برترين مردم در عقل، كساني هستند كه بهتر از ديگران در معاش خود تقدير و برنامه ريزي مي كنند و بيش از ديگران به اصلاح معاد و آخرتشان اهتمام مي ورزند .» ⁽⁵³⁾

به نظر مي رسد دليل اين كه در برخي احاديث زيركي معاويه، نكراء و شيطنت شمرده شده است نه عقل، ⁽⁵⁴⁾ همين نكته باشد; يعني عقل ابزاري اگر در خدمت عقل نظري و عملي و درنتيجه خدا و دين قرار گيرد و زندگي ديني را سامان دهد، عقل ناميده مي شود; ولي اگربه خدمت شهوت درآيد، شيطنت و نكراء است .

امام علي عليه السلام پيامد عقل و تعقل را عبادت و اطاعت خدا و زهد در دنيا و توشه گيري براي آخرت مي دانند . و مي فرمايند:

«خداوند با چيزي برتر از عقل عبادت نشده است .» ⁽⁵⁵⁾

«عاقل ترين مردم، مطيع ترين آنان در برابر خدا و نزديك ترين آنها به خدا است .» ⁽⁵⁶⁾

«عاقل كسي است كه در دنياي فاني و پست زهد بورزد و در بهشت زيباي جاودان و بلندمرتبه رغبت كند .» ⁽⁵⁷⁾

«عاقل كسي است كه از شهوت ها دوري كرده، دنيا را به آخرت بفروشد .» ⁽⁵⁸⁾

اين سخنان، جهت گيري عقل معاش را از ديدگاه امام، به خوبي نشان مي دهند .

4 . اطلاقات عقل عملي

درآثار فيلسوفان اسلامي، عقل عملي به چند معنا آمده است كه در اين جا به دومعناي آن اشاره مي كنيم; يكي از اين دو معنا مشهور و ديگري غيرمشهور است: معناي مشهور عقل عملي، قوه اي است كه به واسطه آن، چيزي را كه آدمي سزاوار است آن را انجام دهد يا ترك كند، مي شناسد . ⁽⁵⁹⁾ بر اين اساس عقل عملي، همچون عقل نظري، قوه شناخت است و تفاوت اين دو عقل در متعلق شناختشان است . معناي غيرمشهور عقل عملي، قوه اي است كه انسان را به اعمال خويش تحريك مي كند . عقل به اين معنا همان قوه محركه يا قوه عامله يا قوه اراده است . ⁽⁶⁰⁾ بر اين اساس، عقل عملي، قوه عمل كردن است . كساني كه عقل عملي را برمعناي غيرمشهور آن حمل مي كنند، كاركرد عقل عملي را به معناي مشهور، از كاركردهاي عقل نظري مي دانند .

امام علي عليه السلام اشارات گوناگوني به عقل عملي دارند كه در اين جا همه آنها را برمي رسيم:

4- 1 . در اكثر سخنان حضرت درباره عقل عملي، اعمال نيكو و فضايل اخلاقي از آثار عقل بر شمرده شده، و بيان گرديده است كه آدمي به واسطه عقلش به كمال و ادب و حيا و سخاوت و حلم و عدل مي رسد . مفاد اكثر احاديثي كه در بخش كاركرد عملي عقل نقل شده، از اين قبيل است . اين نوع از احاديث هم بر عقل عملي به معناي ادراكي و معرفتي صادق است و هم بر عقل عملي به معناي قوه محركه; زيرا هم معرفت و هم اراده، هر دو، مقدمه عملند .

4- 2 . در پاره اي از سخنان امام، عقل قوه درك كننده است . براي مثال در حديثي كه امام علي عليه السلام از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله وسلم نقل مي كند، آمده است: «پس از آن كه انسان به بلوغ رسيد، در قلب او نوري پديد مي آيد و پس از آن واجب و مستحب و خوب و بد را مي فهمد . همانا عقل در قلب مانند چراغي در ميانه خانه است .» ⁽⁶¹⁾

نيز در توصيف عاقل، مي فرمايند: «عاقل كسي است كه از ميان دو شر، بهتر را بشناسد .» ⁽⁶²⁾ بنابراين كار عقل شناخت بهترين شرها است . باز حضرت مي فرمايند: «عقل ها پيشوايان افكارند، و افكار پيشوايان قلب ها، و قلب ها پيشوايان حواس، و حواس پيشوايان اعضا و جوارح .» ⁽⁶³⁾ بر اساس اين سخن، از عقل فكر توليد مي شود و فكر در نهايت به عمل مي انجامد . بنابراين عقل نقشي معرفتي نسبت به عمل دارد . از امام صادق عليه السلام نيز نقل شده است: «بندگان به وسيله عقل، عمل نيكو را از عمل قبيح مي شناسند .» ⁽⁶⁴⁾

4- 3 . در برخي احاديث نقل شده از حضرت، عقل قوه اي است كه امر و نهي مي كند و آدمي را از اعمال زشت باز مي دارد . مثلا فرموده اند: «عقل، تو را به سودمندتر امر مي كند .» ⁽⁶⁵⁾ همچنين از سخنان آن حضرت است كه:

«قلوب را خيالاتي زشت است كه عقل ها از آنها باز مي دارند .» ⁽⁶⁶⁾ «نفوس رهايند; اما دست هاي عقول، نفوس را از پليدي ها بازمي دارند .» ⁽⁶⁷⁾

از اين احاديث برمي آيد كه عقل نه تنها خوب و بد اعمال را به انسان مي دهد، بلكه به آنها امر و نهي نيز مي كند .

ناگفته نماند كه اين معنا از عقل عملي (قوه امر و نهي كننده) غيراز معناي غيرمشهور اصطلاحي از عقل عملي است كه به معناي قوه محركه و عامله است . ممكن است عقل نسبت به عملي امر يا نهي كند، ولي آدمي امر و نهي عقل را وقعي ننهد; در حالي كه اگر قوه عامله و اراده بر عملي تعلق گرفت، آن عمل واقع خواهد شد . بنابراين احاديث پيش گفته را نبايد بر اصطلاح غيرمشهور عقل عملي تطبيق كرد .

4- 4 . از امام علي عليه السلام روايت شده است كه عقل به معناي نفس اعمال نيكو يا ترك اعمال زشت است . سخنان زير كه در تعريف عقل از آن حضرت نقل شده است، ازاين گروه است:

«همانا عقل، دوري جستن از گناه، عاقبت انديشي و احتياط است .» ⁽⁶⁸⁾

«عقل آن است كه آنچه را مي داني بر زبان آوري و به آنچه مي گويي عمل كني .» ⁽⁶⁹⁾

«عقل، تجربه اندوزي است و بهترين تجربه تو آن است كه تو را پند دهد .» ⁽⁷⁰⁾

«عقل آن است كه ميانه روي كرده، اسراف نكني، به وعده هايت عمل كرده، خلف وعده نكني، و چون خشمگين شدي، بردبار باشي . » ⁽⁷¹⁾

به نظر مي رسد مراد امام در اين گونه احاديث ، بيان لازمه عقل، يعني اعمال مذكور است; ازباب اطلاق كلمه برلازمه خود . بنابراين اطلاق چهارم به طور مجازي همان اطلاق اول را بيان مي كند .

احاديث بسياري كه از امام علي عليه السلام در توصيف عاقل وارد شده است، شبيه همين اطلاق نوع چهارم است .

در اين احاديث، عاقل كسي است كه اعمال خوب را به كاربندد و از اعمال زشت پرهيز كند . همچنين در احاديث بسياري از آن حضرت، جاهل كسي است كه مرتكب اعمال زشت مي شود و اعمال نيك را ترك مي كند . ⁽⁷²⁾ روشن است كه آن كه مرتكب اعمال زشت مي شود نيز عقل دارد وگرنه حجت بر او تمام نخواهد بود; زيرا ملاك تكليف عاقل بودن است . بنابراين مراد احاديث يادشده از عاقل، كسي است كه عقل دارد و به مقتضاي معرفت عقلي و امر و نهي عقل عمل نيز مي كند، و مراد از جاهل كسي است كه با وجود داشتن عقل، به مقتضاي آن عمل نمي كند و از جهل و شهوات پيروي مي كند .

بدين سان در احاديث حضرت امير به چهار نوع اطلاق از عقل عملي برمي خوريم . اطلاق اخير اطلاقي مجازي، و بازگشت آن به اطلاق اول است . اطلاق اول نيز كلي، و با اطلاقات ديگر قابل جمع است . از اين ميان اطلاق دوم و سوم بيانگر كاركردهاي عقل عملي از ديدگاه آن حضرت است . بر اساس اين دو كاركرد، عقل هم خوب و بد اعمال را نشان مي دهد و هم به اعمال خوب امر كرده و از اعمال زشت نهي مي كند . اگر بخواهيم اين دو كاركرد را با دو معناي اصطلاحي عقل عملي بسنجيم، مي توان گفت معناي اصطلاحي مشهور، يعني قوه درك كننده خوب و بد اعمال - قطع نظر از تفسيرهاي مختلفي كه از آن شده است - با كاركرد اول مطابقت دارد . اما معناي اصطلاحي غيرمشهور با هيچ يك از كاركردهاي مذكور، از جمله كاركرد دوم، مطابقت ندارد; زيرا در اين اصطلاح عقل با اراده يكسان انگاشته مي شود، در حالي كه در كاركرد دوم، عقل تنها امر و نهي مي كند، اما آدمي مي تواند بر اساس اراده اش به امر و نهي عقل گوش فرا ندهد و بر اساس شهوت عمل كند .

آري ، عقل عملي در هر دو كاركرد پيش گفته بي نياز از وحي و دين نيست، وما در بحث «عقل و دين » به ارتباط آن دو خواهيم پرداخت .

عقل و اخلاق

رابطه ميان عقل و اخلاق، از مباحث مهم عقل شناسي و نيز علم اخلاق است، و چنان كه پيش تر گفته شد اكثر احاديث نقل شده از امام علي عليه السلام در زمينه عقل، به عمل و اخلاق مربوط مي شد . مباحث «كاركرد عملي عقل » و «اطلاقات عقل عملي » به رابطه ميان عقل و اخلاق مربوط مي شد، و ديديم كه از ديدگاه امام، عقل آدمي قادر است خوب و بد اعمال را تشخيص دهد و آدمي را به انجام برخي امور و ترك برخي ديگر بخواند . بر اين اساس چند نكته مهم را در زمينه رابطه عقل و اخلاق، برمي رسيم:

7- 1 . از جمله مباحث مهم درباره ارتباط عقل و اخلاق، تاثير و تاثر آن دو بر يكديگر واز همديگراست .

همان طور كه پيش تر ديديم، تاثير عقل بر اخلاق اين است كه انسان براساس عقل خويش، مفاهيم اخلاقي و خوب و بد افعال را درك مي كند و نسبت به آنها امر و نهي مي كند . حال بايد ديد تاثير اخلاق بر عقل چيست . احاديث بسياري در اين باره از امام علي عليه السلام نقل شده است كه در آنها فضايل اخلاقي و اعمال ارزشي از اسباب تقويت عقل برشمرده شده و در مقابل رذايل اخلاقي و گناهان از اسباب تضعيف عقل بيان شده است . امام در اين باره مي فرمايند: «با شهوتت مبارزه كن، و بر خشمت پيروز شو، و با عادت زشتت مخالفت كن تا نفست پرورش يابد و عقلت كامل شود .» ⁽⁷³⁾

همچنين فرموده اند: «آن كه خود را از مواهب دنيا بي نياز كند، عقل را كامل كرده است .» ⁽⁷⁴⁾

از جمله احاديث آن حضرت كه در آنها رذايل اخلاقي و گناهان از اسباب تضعيف و فساد عقل شمرده شده اند، سخنان زيراست:

«پيروي از هواي نفس، عقل را تباه مي سازد .» ⁽⁷⁵⁾

«عامل فساد عقل، حب دنيا است .» ⁽⁷⁶⁾

«بدترين آفات عقل، كبر و نخوت است .» ⁽⁷⁷⁾

«خشم و غضب، عقل ها را تباه مي كند .» ⁽⁷⁸⁾

«آفت عقل، عجب و خودپسندي است .» ⁽⁷⁹⁾

«آن كه لهو و خوشگذراني اش فراوان باشد، عقلش كم مي شود .» ⁽⁸⁰⁾

«از دست رفتن عقل در زياده طلبي است .» ⁽⁸¹⁾

نكته مهمي كه از اين دو دسته احاديث - يعني احاديثي كه عقل را وسيله فهم اخلاق مي دانند و رواياتي كه اخلاق را باعث افزايش عقل مي دانند - مي توان استفاده كرد اين است كه عقل و اخلاق رابطه دوسويه دارند و اين رابطه هيچ گاه قطع نمي شود و در نتيجه، عقل و اخلاق در اين تعامل مي توانند سيري تكاملي داشته باشند . به اين بيان كه آدمي باعقل اندكي كه دارد، خوبي برخي افعال و زشتي برخي افعال را درك مي كند . پس از اين ادراك، اگر او به مقتضاي عقل، عمل كند و افعال خوب را انجام داده، افعال زشت را ترك كند، عقل او بيش تر مي شود، و در نتيجه خوبي و بدي هاي بيش تري را درك مي كند . باز اگر به مقتضاي عقلي عمل كند، دوباره افزون مي گردد و در نتيجه محدوده بيش تري از اعمال اخلاقي را درك مي كند . عكس اين حالت نيز مي تواند صادق باشد; يعني اگر آدمي به مقتضاي عقل اندك خويش عمل نكند و مرتكب رذايل و گناهان گردد، همان عقل اندك نيز تضعيف و در نهايت نابود مي گردد يعني: «صم بكم عمي فهم لايعقلون .» ⁽⁸²⁾

بر اين اساس آدمي مي تواند با عقل خويش اخلاقش را تقويت كند و با اخلاق خويش، عقلش را كامل كند . همانطور كه مي تواند باعث تضعيف و نابودي عقل و اخلاق خويش گردد .

7- 2 . دو مكتب غايت گروي (Teleological theory) و بايدگروي (Deontoligical theory) مهم ترين مكاتب مطرح در فلسفه اخلاق (Ethies) و اخلاق هنجاري (Normative Ethies) به شمار مي روند و بسياري از فيلسوفان اخلاق را مي توان در يكي از اين دو مكتب جاي داد . مكتب غايت گروي، معتقد است ملاك اساسي درست بودن يا الزامي بودن عمل به لحاظ اخلاقي، ارزش غيراخلاقي است كه به وجود مي آورد . به ديگر سخن خود عمل في نفسه خوب و الزامي نيست، بلكه براي داوري درباره خوبي و الزامي بودن عمل، بايد به نتيجه و غايتي كه به بار مي آورد نظر كرد .

طرفداران اين مكتب در تعيين غايت با يكديگر اختلاف نظر دارند . اكثر آنان غايت را لذت مي دانند . ديگران اموري همچون قدرت، معرفت و كمال را غايت اعمال اخلاقي معرفي مي كنند .

در مقابل اين مكتب، نظريه وظيفه گروي قرار مي گيرد . پيروان اين نظريه يا منكر آنند كه ملاك داوري در باب خوبي و الزامي بودن عمل، غايت و ارزش غيراخلاقي آن است، يا معتقدند اين مكتب به تنهايي كافي نيست و خود عمل، با قطع نظر از غايت آن مي تواند خوب و بد يا واجب و حرام باشد . ⁽⁸³⁾ بنابراين غايت گروي تنها ملاك داوري را غايت عمل مي داند; اما وظيفه گروي ضرورتا به معناي نفي توجه به غايت در داوري نيست; بلكه مي تواند اين مطلب را بپذيرد، اما خود عمل و ويژگي هاي آن را نيز در داوري دخيل بداند .

به نظر مي رسد احاديثي كه در اطلاق دوم و سوم عقل عملي نقل شد، مكتب بايدگروي را تاييد مي كنند .

بنا بر مفاد اين احاديث ، عقل قادر است خوب و بد اعمال را درك كند و به اعمال خوب امر واز اعمال زشت نهي كند . البته در برخي از اين احاديث، عقل بر اساس سود و فايده به عملي امر يا از او نهي مي كند، اما هميشه اين گونه نيست و در اكثر احاديث نقل شده، عقل مستقيما خوبي و بدي عملي را درك مي كند و آدمي را از پليدي ها باز مي دارد . بنابراين اعضا ملاك داوري در سود و غايت درست نيست و برخي افعال في نفسه خوب يا بدند و عقل نيز قادر است لااقل در پاره اي موارد اين خوبي و بدي را درك كرده بدان امر يااز آن نهي كند .

7- 3 . در تفسير حسن و قبح افعال در ميان متفكران اسلامي و غيراسلامي، نظريات مختلفي مطرح شده است . راي مشهور در ميان فيلسوفان اسلامي كه برخي از اصوليين معاصر نيز موافق آنند، در اين باره آن است كه حسن و قبح، از مشهورات عامه و آراي محموده است و عقلا براي سامان دادن به زندگي اجتماعي خود، بر روي آنها توافق كرده اند .

مي دانيم كه مشهورات يكي از مقدمات قياس جدلي است، و از قضاياي يقيني و عقلي كه از مقدمات قياس برهاني اند; محسوب نمي شوند . ابن سينا مي گويد: آراي مشهوره و محموده قضايايي هستند كه علت تصديق آنها يا شهادت همه طوايف بشر است، مثل «عدل نيكو است » ، و يا شهادت اكثر مردم و يا چيزي از اين قبيل . اين قضايا از اوليات عقلي و فطريات نيست و دليل وجود اين قضايا در نفس انسان اين است كه از كودكي بدان عادت كرده و يا به جهت مصلحت انديشي و يا بر اثر برخي از خلق هاي انساني مثل حيا و انس به ديگران و يا برخي سنت هاي قديمي يا استقراي بسيار انسان، به آنها معتقد شده است . ⁽⁸⁴⁾

بر اساس اين نظريه، افعال في نفسه داراي حسن و قبح نيستند و در نتيجه عقل حسن و قبح افعال را درك نمي كند; بلكه حسن و قبح افعال امري عقلايي وقراردادي است و عقلا به دلايل مختلف از جمله منافع اجتماعي، خوبي و بدي افعال را اعتبار كرده اند .

از احاديثي كه درباره حكم عقل به خوبي و بدي افعال، از امام علي عليه السلام نقل شده است، برمي آيد كه حسن و قبح افعال امري عقلي و يقيني است و انسان با تعقل و تدبر در افعال به طور يقيني درك مي كند كه اعمالي خوبند و اعمالي زشت، و عقل انسان را دعوت به انجام كارهاي خوب و ترك كارهاي زشت مي كند . براي مثال وقتي حضرت مي فرمايند: من علامات العقل، العمل بسنة العدل; ⁽⁸⁵⁾ «از نشانه هاي عقل، عمل به روش عدل است » فرض اين سخن آن است كه عدالت عملي خوب است و عقل خوبي عدل را درك و آدمي را به آن دعوت مي كند . از اين رو كسي كه به عدل رفتار مي كند، از عقل بهره مند بوده و از آن پيروي كرده است . يا وقتي مي فرمايند: «عقول نفوس را از پليدي بازمي دارد» ، ⁽⁸⁶⁾ فرض شده است كه پليدي امري واقعي و زشت است و عقل آن را درك كرده و آدمي را از ارتكاب آن بازمي دارد .

عقل و دين

رابطه ميان عقل و دين شبيه رابطه ميان عقل و اخلاق است . از ديدگاه امام علي عليه السلام عقل، راه رسيدن انسان به خدا و «مؤمن به خدا ايمان نمي آورد، مگر اين كه تعقل كند .» ⁽⁸⁸⁾ «دين و ادب نتيجه عقل است .» ⁽⁸⁹⁾ «دينداري به اندازه عقل است .» ⁽⁹⁰⁾ و «نخستين پايه اسلام، عقل است .» ⁽⁹¹⁾

عقل از طريق استدلال از آيات آفاقي و انفسي، خدا را اثبات مي كند و پس از اثبات خدا، خوبي و لزوم تسليم در برابر خداوند و ايمان به خدا را به انسان گوشزد مي كند . آدمي با عقل خويش مخاطب دين و شريعت است و از همين رو است كه از شرايط مكلف شدن در قبال دين و عقايد و احكام آن برخورداري از عقل است . باز از همين جا است كه حضرت امير عليه السلام مقدار حسابرسي و پاداش و كيفر روز قيامت را به اندازه عقل مي داند: «خداوند، بندگان را به اندازه عقلي كه در دنيا به آنها داده، حساب مي رسد .» ⁽⁹²⁾

گذشته از اين كه عقل آدمي را به دين مي رساند، احكامش جزء دين است; زيرا به فرموده امام «عقل، رسول حق - تعالي - است » ⁽⁹³⁾ و «عقل، شريعت دروني، و شريعت، عقل بيروني است .» ⁽⁹⁴⁾ در برخي از احاديث، عقل، حجت باطني و پيامبران و ائمه عليهم السلام حجت هاي ظاهري قلمداد شده اند . ⁽⁹⁵⁾

از سوي ديگر، دين نيز در خردورزي انسان و رشد و تكامل عقل او مؤثر است . امام علي عليه السلام در خطبه اول نهج البلاغه، درباره فلسفه ارسال رسولان مي فرمايد: بعث فيهم رسله و واتر اليهم انبياءه، ليستادوهم ميثاق فطرته، و يذكروهم منسي نعمته، و يحتجوا عليهم بالتبليغ، و يثيروا لهم دفائن العقول; «خدا، رسولان خويش را در ميان مردم برانگيخت و پيامبرانش را پي درپي به سوي مردم فرستاد، تا پيمان فطرتش را از انسان ها بازگيرند و نعمت فراموش شده را به ياد آنان آورند و با تبليغ بر آنها احتجاج كنند و گنجينه هاي عقول را آشكار كنند .» اثاره در لغت عرب از ريشه «ثور» به معناي انبعاث و برانگيختن و بلند كردن و آشكار كردن است . «ثار الغبار» ⁽⁹⁶⁾ يعني گردوغبار برخاست .

در اين خطبه، حضرت معلومات عقلي را به دفينه ها و گنج هاي پنهان تشبيه كرده و يكي از وظايف پيامبران را برانگيختن و برملا كردن اين گنج ها دانسته اند . از اين سخن مي توان دريافت كه اولا عقل داراي معلومات فطري و ذاتي است و در خود معلوماتي دارد كه از خارج و تجربه به دست نياورده است; ثانيا بدون تذكر و برانگيختن پيامبران، آدمي از اين معلومات غافل است و بدان توجه ندارد و پيامبران توجه انسان را به اين آگاهي ها جلب مي كنند . بنابراين يكي از كارهاي دين ، به فعليت درآوردن، عقل و معلومات فطري است .

باز امام در اين باره مي فرمايند: «خداوند متعال اسلام را تشريع كرد . . . و آن را وسيله يقين براي كساني كه خرد مي ورزند، قرار داد . » ⁽⁹⁷⁾ بر اساس اين حديث، دين براي اين كه به يقين برسد به او كمك مي كند و وسيله اي براي دستيابي عقل به يقين است . ازاين رو است كه قرآن هماره پس از بيان برخي مسائل، انسان را به تعقل در آنها دعوت مي كند . اين كار يعني جهت دهي و راهنمايي عقل به مسيري كه به نتيجه خواهد رسيد . از آن جا كه خداوند خالق عقل است، بهتر از هر كس مي داند كه عقل در چه مسيري توانايي رسيدن به مطلوب را دارد و در چه مسيرهايي ناتوان از دست يابي به نتيجه است . براي مثال قرآن انسان را به تعقل در قرآن، ⁽⁹⁸⁾ آيات تكويني و پديده ها و نظم جهان، ⁽⁹⁹⁾ احكام اخلاقي ⁽¹⁰⁰⁾ و سرگذشت پيشينيان ⁽¹⁰¹⁾ دعوت مي كند; زيرا نتيجه تفكر در اين امور، شناخت خدا، درك احكام اخلاقي، و عبرت گرفتن از پيشينيان است . از سوي ديگر در احاديث متعددي، آدمي از تعقل در ذات الهي نهي شده است . ⁽¹⁰²⁾ دليل آن ، اين است كه عقل قادر به فهم ذات الهي و كيفيت ذات خداوند نيست، و اصولا ذات خدا داراي كيفيت تعقلي نيست تا عقل با تعقل، آن را دريابد . بنابراين تعقل در ذات الهي نتيجه اي جز گمراهي و لااقل بيهودگي در پي نخواهد داشت . امام علي عليه السلام در اين باره مي فرمايند: «خداوند بزرگ تر از آن است كه عقول بشر با تفكر و تعقل او را متصور و محدود سازند . . . خداوند كسي است كه در عقول، متناهي نمي گردد تا اين كه در تفكر داراي كيفيت گردد . . . . عظمت خدا را به اندازه عقلت مقدر و محدود نساز كه از هلاك شوندگان خواهي گشت .» ⁽¹⁰³⁾

افزون برهمه اينها، دين برعقل مي افزايد، وبه فرموده . امام علي عليه السلام «ذكر و ياد خدا روشنايي عقل است » ⁽¹⁰⁴⁾ و «هر كه خداوند سبحان را ياد كند، خداوند دلش را زنده و عقل و خردش را نوراني مي گرداند» ⁽¹⁰⁵⁾ و «ياد خدا عقلها را راهنمايي و هدايت مي كند .» ⁽¹⁰⁶⁾

اصولا اعمال اخلاقي، اعمال ديني نيز محسوب مي شوند و چنان كه گذشت ، اعمال اخلاقي باعث تقويت عقل مي شود و گناهان باعث تضعيف و نابودي عقل مي گردند . همان بحثي كه درباره تاثير و تاثر و ارتباط دوسويه ميان عقل و اخلاق گفتيم و اين كه اين دو هماره يكديگر را تقويت مي كنند، درباره رابطه عقل و دين نيز گفتني است .

پي نوشت ها:

1) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، حديث 230 .

2) الفتال النيسابوري، روضة الواعظين، ص 8; شيخ صدوق، الامالي، ص 312; علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 1، ص 82 .

3) شيخ صدوق، علل الشرايع ، ص 4 ; الطبرسي، علي، مشكاة الانوار، ص 251; علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 60، ص 299 .

4) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، حديث 6763 .

5) سيدرضي، نهج البلاغة، حكمت 38; المتقي، علي، كنزالعمال، ج 16، ص 266; ر . ك: الريشهري، محمد، العقل والجهل في الكتاب والسنة، ص 58- 59 .

6) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، حديث 4054 .

7) همان، حديث 8226 .

8) همان ، حديث 7953 .

9) همان ، حديث 6790 .

10) همان، ح 2100 .

11) همان ، ح 314 .

12) همان، 59584 و ر . ك: همان ، ح 10985 .

13) همان ، ح 2099 .

14) همان ، ح 4765 .

15) سيدرضي، نهج البلاغة، حكمت 54 .

16) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 2151 .

17) ر . ك: الريشهري، محمد، العقل والجهل في الكتاب والسنة .

18) الكليني، محمد، الكافي، ج 1، ص 21 .

19) ايزوتسو، توشي هيكو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، ص 264 .

20) ر . ك: همان، ص 264- 278 .

21) كاپلستون، فردريك، فيلسوفان انگليسي، ترجمه امير جلال الدين اعلم، ص 334- 337 .

22) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 2310 .

23) همان ، ح 448 و 449 .

24) ر . ك: كاپلستون، فردريك، فيلسوفان انگليسي، ترجمه امير جلال الدين اعلم، ص 346 .

25) ر . ك: همان ، ص 346 و 347 .

26) همان ، ص 343 .

27) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 1959 .

28) همان ، ح 7644 .

29) الكليني، محمد، الكافي، ج 1، ص 28 .

30) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 322 .

31) ابن طلعة الشافعي، محمد، مطالب السؤول، ص 50 .

32) ابن شعبه الحراني، الحسن، تحف العقول، ص 62; شيخ مفيد، الامالي، ص 254; شيخ صدوق، التوحيد، ص 35 .

33) الكليني، محمد، الكافي، ج 1، ص 141، و ر . ك: سيدرضي، نهج البلاغة، خطبه 182 .

34) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 9553 .

35) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 4318 .

36) همان، ح 2004 .

37) همان ، ح 1280 .

38) همان ، ح 1254 .

39) همان ، ح 4629 .

40) همان ، ح 9777 .

41) همان ، ح 3887 .

42) همان، ح 4274 .

43) همان ، ح 4643 .

44) همان، ح 6178 .

45) شيخ صدوق، الخصال، ص 633 .

46) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 9430 .

47) همان ، ح 3340 .

48) همان، ح 3151 .

49) ابن الحسين الآبي، منصور، نثرالدر، ج 1، ص 285 .

50) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 4901 .

51) همان، ح 7579 .

52) ابن ابي الحديد، عزالدين، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 331 .

53) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 3220 .

54) الكليني محمد، الكافي، ج 1 ، ص 11 .

55) همان، ص 18 .

56) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 3147، 3228 .

57) همان، ح 1868 .

58) همان، ح 1727 .

59) ر . ك: فارابي، ابونصر، فصول منتزعه، ص 54 ; علامه حلي، الجوهرالنضيد، ص 233; ابن سينا، حسين، الاشارات والتنبيهات، ج 2، ص 352 .

60) ر . ك: قطب الدين الرازي، حاشيه الاشارات و التنبيهات، ج 2، ص 352- 353 .

61) شيخ صدوق، علل الشرايع، ص 98; علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 1، ص 99 .

62) ابن طلعة الشافعي، محمد، مطالب السؤول، ص 49 .

63) الكراجكي، محمد، كنزالفوائد، ج 1، ص 200; علامه مجلسي، بحارالانوار، ج 1، ص 96 .

64) الكليني، محمد، الكافي، ج 1، ص 29 .

65) ابي الحسين الآبي، منصور، نثرالدر، ج 1، ص 285 .

66) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 7340 .

67) همان ، ح 2048 .

68) همان، ح 3887 .

69) همان، ح 214 .

70) سيدرضي، نهج البلاغه، كتاب 31; المتقي، علي، كنزالعمال، ج 16، ص 177 .

71) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 2130 .

72) ر . ك: الريشهري، محمد، العقل والجهل في الكتاب والسنة، ص 124- 128 و 201- 204 .

73) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 4760 .

74) همان، ح 8904 .

75) الكراجكي، محمد، كنزالفوائد، ج 1، ص 199 .

76) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 5543 .

77) همان، ح 5752 .

78) همان، ح 1356 .

79) همان ، ح 3956 .

80) همان، ح 8426 .

81) همان، ح 5901 .

82) سوره بقره، آيه 171 .

83) ر . ك: فرانكنا، ويليام كي، فلسفه اخلاق، ترجمه هادي صادقي، ص 45- 49 .

84) ر . ك: ابن سينا، حسين، النجاة، ص 118- 119; المظفر، محمدرضا، المنطق، ص 293- 296 و اصول الفقه، ج 1، ص 223- 228 .

85) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 9430 .

86) همان ، ح 2048 .

87) ابن شعبه الحراني، الحسن، تحف العقول، ص 62; شيخ مفيد، الامالي، ص 254; شيخ صدوق، التوحيد، ص 35 .

88) الكراجكي، محمد، كنزالفوائد، ج 1، ص 56; الديلمي، الحسن، ارشادالقلوب، ص 198 .

89) ابن الرازي، جعفر، جامع الاحاديث، ص 136 .

90) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 6183 .

91) ابن شعبه الحراني، الحسن، تحف العقول، ص 196 .

92) الزراء، زيد، الاصول الستة عشر، ص 4 .

93) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 272 .

94) الطريحي، فخرالدين، مجمع البحرين، ج 2، ص 1249 .

95) الكليني، محمد، الكافي، ج 1، ص 16 .

96) ر . ك: ابن فارس، احمد، معجم مقاييس اللغة، ج 1، ص 395; الجوهري، اسماعيل، الصحاح، ج 2، ص 606; الفيومي، احمد، المصباح المنير، ص 87 .

97) الكليني، محمد، الكافي، ج 2، ص 49 .

98) ر . ك: سوره الانبياء، آيه 10 .

99) ر . ك: سوره المؤمنون، آيه 80; سوره الحج، آيه 46; سوره طه، آيه 53 و 54; سوره آل عمران، آيه 190 و 191 .

100) ر . ك: سوره الانعام، آيه 151 .

101) ر . ك: سوره طه، آيه 128 .

102) ر . ك: شيخ صدوق، التوحيد، ص 455- 460; الكليني، محمد، الكافي، ج 1، ص 92- 94 .

103) شيخ صدوق، التوحيد، ص 51 و 54 .

104) الآمدي، عبدالواحد، غررالحكم، ح 1999 .

105) همان، ح 8876 .

106) همان، ح 1403 .